Jakie dobra kultury i dziedzictwa światowego są zagrożone na Ukrainie?

Skala rosyjskiej agresji na Ukrainę, ataki artyleryjskie i bombardowania infrastruktury cywilnej sprawiają, że zagrożone są ukraińskie dobra kultury i dziedzictwa, w tym muzea i ich zbiory, zabytki, pomniki, rezerwaty i inne obiekty ważne dla tradycji, historii, kultury i przyrody. Siedem obiektów z Ukrainy znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO, m.in. Ławra Peczerska i Sobór Mądrości Bożej w Kijowie oraz Stare Miasto we Lwowie. Na oficjalnej liście informacyjnej UNESCO (gromadzącej miejsca kandydujące do głównego spisu) umieszczono kolejne 17 punktów z Ukrainy. Są to m.in. obiekty znajdujące się w strefie obecnych działań wojennych – historyczne centrum Czernihowa, stanowisko archeologiczne Kamiana Mohyła w obwodzie zaporoskim, charkowski Derżprom (wieżowiec w stylu konstruktywizmu z 1928 r.) czy położony w obwodzie chersońskim rezerwat biosfery Askania Nowa.

Jakie działania podejmuje Ukraina, by chronić dziedzictwo?

Ukraina podjęła szereg działań zabezpieczających dobra kultury materialnej. W miarę możliwości obiekty osłania się materiałami ogniotrwałymi i ochronnymi (np. wolno stojące pomniki), natomiast zabytkowe elementy wyposażenia oraz kolekcje muzealne demontuje i chowa do schronów. Ukraińskie Ministerstwo Kultury i Polityki Informacyjnej zaapelowało – w celu zapewnienia bezpieczeństwa zabytków – o nierozpowszechnianie informacji o metodach ochrony muzeów i miejscu przechowywania zbiorów. Stworzyło też specjalną stronę internetową służącą dokumentowaniu zniszczeń. Świadkowie dewastacji dziedzictwa kulturowego mogą przesyłać dowody fotograficzne, które po zweryfikowaniu mają być przekazane do Międzynarodowego Trybunału Karnego w Hadze. Wyzwaniem dla ochrony dóbr kultury i dziedzictwa może być brak dobrej inwentaryzacji obiektów. W ukraińskim państwowym rejestrze zabytków znajduje się jedynie ok. 10 tys. wpisów (wpisano do niego mniej niż 10% ukraińskich zabytków).

Jakie straty w kulturze materialnej już poniosła lub mogła ponieść Ukraina?

Już w pierwszych dniach agresji zniszczone zostało muzeum w Iwankowie pod Kijowem, w którym znajdowały się prace Marii Prymaczenko, uznanej na całym świecie ukraińskiej artystki ludowej, przedstawicielki tzw. sztuki naiwnej. Poważnie uszkodzonych zostało szereg obiektów na wschodniej i południowej Ukrainie, m.in. Sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Charkowie czy zabytkowy budynek dawnego kina im. Szczorsa w Czernihowie. Rosyjskie ataki skierowane były też na obiekty znajdujące się w sąsiedztwie ważnych zabytków, w tym z listy informacyjnej UNESCO. Ostrzał rosyjski zniszczył budynki w Czernihowie tuż obok Soboru Przemienienia Pańskiego z XI w. Zrujnowana została siedziba władz obwodu charkowskiego, która znajduje się w pobliżu Derżpromu. Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski poinformował, że podczas ataku na kijowską wieżę telewizyjną ucierpiał kompleks Babiego Jaru.

Jaka jest reakcja międzynarodowa?

Agresję rosyjską potępiła m.in. Międzynarodowa Rada Muzeów, a inne organizacje zajmujące się ochroną zabytków wyraziły zaniepokojenie sytuacją na Ukrainie (np. Międzynarodowa Rada Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych). Do ochrony dziedzictwa kulturowego na Ukrainie wzywa od początku agresji Audrey Azoulay, dyrektor generalna UNESCO. Organizacja ta pozostaje w kontakcie z władzami ukraińskimi, dążąc do oznakowania najważniejszych obiektów Błękitną Tarczą – międzynarodowym symbolem ochrony zabytków w czasie konfliktu zbrojnego. UNESCO we współpracy z Instytutem ONZ ds. Szkoleń i Badań (UNITAR) monitoruje miejsca zagrożone bądź już dotknięte rosyjskim atakiem w celu oceny szkód. W przypadku zniszczeń dóbr kultury, co może być potraktowane jako zbrodnie wojenne, Ukraina będzie mogła dążyć do ukarania ich sprawców przez Międzynarodowy Trybunał Karny.

Ukraiński minister kultury Ołeksandr Tkaczenko zaapelował do społeczności międzynarodowej o nałożenie na Rosję sankcji w dziedzinie kultury oraz pozbawienie tego państwa członkostwa w UNESCO. Polska poparła jego apel. Zaplanowana na czerwiec br. w Kazaniu 45. sesja Komitetu Światowego Dziedzictwa powinna zostać niezwłocznie przeniesiona do innego kraju. Ukraińskie zabytki muszą się też znaleźć na specjalnej liście UNESCO obiektów zagrożonych. Do ochrony ukraińskiego dziedzictwa powinna włączyć się ponadto Unia Europejska, która przyjęła w czerwcu 2021 r. Koncepcję w sprawie dziedzictwa kulturowego podczas konfliktów i kryzysów. Poza naciskami społeczności międzynarodowej na zaprzestanie rosyjskiej agresji potrzebne jest też wsparcie dla ukraińskich instytucji w zakresie ochrony dób kultury, a także ich inwentaryzacji oraz dokumentacji fotograficznej. Inwentaryzacja jest istotna nie tylko z powodu potencjalnych zniszczeń, ale też obowiązku restytucji, wynikającego z konwencji haskiej zagrabionych dóbr kultury.