W UE mają miejsce liczne kampanie dezinformacyjne na temat Ukrainy. Od marca do lipca br. około 35% (czyli ok. 2500) przypadków dezinformacji wykrytych przez Europejskie Obserwatorium Mediów Cyfrowych (EOMC) – największą sieć organizacji pozarządowych i ekspertów w Unii – dotyczyło wojny przeciw Ukrainie. Skalę takich działań potwierdzają też analizy wyspecjalizowanych komórek UE i NATO. O tym, że to władze Federacji Rosyjskiej (FR) inicjują te kampanie, świadczą ich zorganizowany charakter, powielanie wypowiedzi rosyjskich oficjeli i treści mediów państwowych (np. RT i Sputnika) czy lokalizowanie adresów IP kont na terytorium Rosji.

Charakterystyka działań Rosji

 Celem kampanii dezinformacyjnych FR jest m.in. podważenie konsensu w sprawie wsparcia UE dla Ukrainy, uzasadnienie prowadzenia wojny przez Rosję oraz ukrycie zbrodni wojennych. Przekaz polega przede wszystkim na powielaniu oficjalnych tez forsowanych przez rosyjskie władze – jakoby Ukraina była państwem nazistowskim, Rosja broniła się przed agresją NATO, władze ukraińskie inscenizowały wiele masakr i niesłusznie oskarżały o nie Rosję, a media zachodnie przedstawiały nieprawdziwe informacje na temat wojny. Ukraińscy uchodźcy są fałszywie prezentowani jako ludzie agresywni, popełniający przestępstwa, faszyzujący oraz preferencyjnie traktowani kosztem społeczności lokalnych, zwłaszcza w Bułgarii, Czechach, Estonii, Łotwie i Polsce. Sankcje mają z kolei powodować olbrzymie problemy gospodarcze w UE. Dotychczas największy zasięg wśród odbiorców miały np. kampanie służące obarczeniu winą Ukrainy za – dokonane przez rosyjskie wojska – zbrodnie w Buczy i bombardowanie Mariupola, a także promowaniu tezy o rzekomych tajnych laboratoriach USA z bronią biologiczną na Ukrainie (dane EOMC).

Kampanie są realizowane głównie przez upowszechnianie fałszywych informacji w mediach społecznościowych za pomocą fałszywych kont, trolli, botów, najczęściej na kilku platformach jednocześnie. W coraz większym stopniu kampanie używają sztucznej inteligencji do kreowania fikcyjnych kont użytkowników, zdjęć, wideo czy map satelitarnych lub do wysyłania dużej liczby wiadomości w jednej chwili. Wykorzystują strony podszywające się pod znane serwisy informacyjne, np. BBC, CNN i DW, bądź powielające pseudonaukowe publikacje. Kampanie prowadzone są w językach narodowych państw UE oraz po rosyjsku. W wielu krajach, np. w Holandii, Francji i Niemczech, rosyjską dezinformację rozpowszechniają środowiska skrajnej prawicy.

Działania UE

 W ramach przyjętych pakietów sankcji UE w marcu i czerwcu br. zakazała unijnym operatorom nadawania pięciu rosyjskich stacji państwowych używanych do celowego szerzenia dezinformacji, tj. Sputnika, RT i jej spółek zależnych, Rossiya RTR/RTR Planeta, Rossiya 24/Russia 24, TV Centre International. Zakaz dotyczy wszystkich środków transmisji i dystrybucji na terytorium UE, w tym telewizji kablowej, satelitarnej, internetowej, platform i stron internetowych oraz aplikacji. Unijne rozporządzenie zabrania również świadomego udziału w działaniach, których celem jest obchodzenie sankcji. Choć RT France złożyła odwołanie, podnosząc zarzut m.in. łamania wolności wypowiedzi, unijny Sąd (General Court, dawny Sąd Pierwszej Instancji) odrzucił je w lipcu, potwierdzając prawomocność restrykcji. Na mocy dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych niektóre państwa UE, m.in. Estonia, Litwa, Łotwa i Polska, ograniczyły również działalność innych rosyjskich mediów.

UE w kwietniu br. uzgodniła nowe mechanizmy zwalczania dezinformacji w ramach negocjacji Aktu o Usługach Cyfrowych (DSA), który wejdzie w życie w 2024 r. Największe platformy i wyszukiwarki internetowe będą musiały przyjąć przejrzysty system monitorowania oraz usuwania nielegalnych i szkodliwych treści, w tym dezinformacji. Audyt zewnętrzny oceni zgodność ich działań z unijnym prawem, a za złamanie przepisów będzie grozić grzywna w wysokości do 6% rocznego obrotu. W czerwcu UE przyjęła znowelizowany Kodeks postępowania w zakresie zwalczania dezinformacji, który zawiera wytyczne współpracy państw UE m.in. z największymi platformami, ale nie formułuje konkretnych zasad usuwania szkodliwych treści. UE dysponuje też własnymi niewielkimi zdolnościami oceny sytuacyjnej w dziedzinie wykrywania dezinformacji w postaci kilkunastoosobowej grupy zadaniowej East StratCom oraz systemu wczesnego ostrzegania. Unijne wydatki na zwalczanie dezinformacji w latach 2015–2020 wyniosły tylko 50 mln euro.

Wyzwania

 Mimo przyjętych sankcji zawartość stron RT i Sputnika jest nadal rozpowszechniana w państwach członkowskich UE – w mediach społecznościowych. Zakazane materiały promowane są np. przez nieautentyczne konta i prywatnych użytkowników, którzy świadomie lub nieświadomie kopiują zawartość stron bądź zamieszczają linki do nich. Rosyjscy dziennikarze upowszechniają takie treści za pośrednictwem własnych kont w mediach społecznościowych działających na terytorium UE. Dostęp do zakazanych mediów można zdobyć dzięki usłudze VPN i poprzez uzyskanie adresu IP np. z Serbii, która nie jest związana unijnymi sankcjami. Niska wykrywalność takich praktyk przez platformy wynika m.in. z braku kadr w zespołach ds. dezinformacji, w tym posługujących się językami narodowymi UE.

Zwalczanie dezinformacji na temat Ukrainy jest utrudnione, ponieważ media społecznościowe arbitralnie interpretują przyjęte zasady i w różnym stopniu blokują i usuwają treści zgłaszane przez użytkowników. Według danych władz ukraińskich Meta (m.in. Facebook) najczęściej blokuje zawartość stron, ale Twitter czy YouTube ignorują wiele zgłoszeń. Wpisuje się to w szerszy trend działania platform – corocznie NATO StratCom ocenia, że największe z nich usuwają niewielki odsetek zgłaszanych nieautentycznych kont, a większość fałszywych interakcji pozostaje w sieci. Pod koniec maja br. wiele firm, np. Google, Criteo i MGID, czerpało dochody z reklam, które znajdowały się na stronach dezinformujących na temat wojny (dane Global Disinformation Index). Nowe przepisy DSA w umiarkowany sposób wzmogą kontrolę UE nad platformami, gdyż wyzwaniem będzie niejednolita interpretacja postanowień DSA przez firmy, co może powodować spory prawne z KE.

Ograniczeniem przeciwdziałania dezinformacji jest powszechna dostępność usług służących realizacji kampanii oraz ich relatywnie niska cena. W sieci można pozyskać gotowe programy do tworzenia np. fałszywych zdjęć profili kont w mediach społecznościowych. W 2021 r. za ok. 300 dol. można było wykupić ponad 100 tys. fałszywych interakcji (m.in. polubień, odsłon, komentarzy) na Facebooku, Instagramie, YouTube, Twitterze, Tiktoku i VKontakte – wiedza o tym umożliwiła identyfikację blisko 10 tys. kont używanych do manipulacji (dane NATO StratCom).

UE oraz organizacjom pozarządowym jest bardzo trudno korygować rosyjską manipulację, ponieważ odwołuje się ona do emocji społecznych i jest dobrze sprofilowana. Dociera też do znacznej części populacji UE, która wierzy w teorie spiskowe. Upowszechnianiu rosyjskiej dezinformacji sprzyja m.in. regularny spadek zaufania do tradycyjnych mediów w większości państw członkowskich – w Niemczech w 2022 r. 50% społeczeństwa ufało takim mediom, 42% – w Polsce, 29% – we Francji, 27% – w Grecji.

Perspektywy

 Rosyjska dezinformacja, zarówno kierowana do społeczeństwa FR, jak i do zagranicy, będzie nasilać się w miarę trwania wojny na Ukrainie. Sprzyjać jej upowszechnianiu w Unii – zwłaszcza na temat ukraińskich uchodźców czy negatywnego wpływu sankcji na UE – będą narastające problemy gospodarcze UE. Choć trudno ocenić skuteczność dezinformacji, może w dłuższej perspektywie osłabić poparcie dla Ukrainy w niektórych państwach Unii. W Bułgarii, której społeczeństwo tradycyjnie sympatyzuje z Rosją, ma miejsce wiele kampanii dezinformacyjnych – w maju br. odnotowano tam najniższe w UE poparcie dla sankcji gospodarczych wobec Rosji (44%) oraz pomocy wojskowej dla Ukrainy (30%).

Dla Polski ważne jest dalsze wzmacnianie zdolności UE w zakresie zwalczania dezinformacji na temat Ukrainy, m.in. poprzez zwiększenie przez państwa członkowskie budżetu komórki East StratCom. By egzekwować przepisy DSA, KE i państwa członkowskie będą musiały zwiększyć liczbę personelu zajmującego się wykrywaniem dezinformacji. KE mogłaby ułatwić współpracę organizacji pozarządowych i platform w zakresie usuwania treści sankcjonowanych mediów oraz ograniczania możliwości zarabiania na dezinformacji. Konieczna będzie też regularna komunikacja strategiczna skierowana do społeczeństw UE, np. wyjaśnianie wpływu sankcji na gospodarkę UE.