Europejski kryzys gazowy

Ceny gazu na europejskich giełdach rosną od początku roku i osiągają obecnie najwyższe poziomy od 13 lat (w referencyjnym dla Europy holenderskim hubie TTF powyżej 100 euro za MWh, co stanowi ponad 300-procentowy wzrost r/r). Z uwagi na to, że ok. 80% gazu zużywanego w Europie jest wyceniana w hubach (na podstawie mechanizmów rynkowych, a nie indeksacji do ceny ropy), rynek europejski jest podatny na wahania na rynkach międzynarodowych.

Po stronie popytu wpływ na aktualne europejskie ceny gazu mają m.in. wzrost zapotrzebowania na gaz w Azji – związany m.in. z polityką odchodzenia od węgla w Chinach, przyspieszenie odbudowy gospodarek, a także warunki pogodowe (prognozowana mroźna zima w UE), które przyczyniają się do zwiększenia konsumpcji energii. Po stronie podaży istotnymi czynnikami wpływającymi na aktualny kryzys są .in. stały spadek produkcji gazu w UE i rosnąca zależność od importu, niekorzystne warunki pogodowe w krajach eksportujących (np. huragan Nicholas ograniczył eksport amerykańskiego LNG), a także przełożone z 2020 r. planowane czasowe wyłączenia gazociągów dostarczających gaz do UE (np. w Norwegii). Duże zainteresowanie spekulantów kontraktami terminowymi na gaz dodatkowo pogłębia niepewność na rynku tego surowca.

Choć gaz w UE odpowiedzialny jest za produkcję jedynie ok. 20% energii elektrycznej, jego wyższe ceny wywierają dużą presję na gospodarkę. Wiąże się to z ograniczoną dostępnością surowców alternatywnych. Ceny ropy i węgla także wyraźnie wzrosły w 2021 r., a ich emisyjność i ceny uprawnień ETS nie sprzyjają zwiększeniu konsumpcji. Odnawialne źródła energii (OZE) również nie gwarantowały stabilnych dostaw ze względu na małą liczbę wietrznych i słonecznych dni w tym roku. Hurtowe ceny energii elektrycznej znacznie więc rosną, co przekłada się na zachwianie łańcuchów dostaw oraz pogłębienie zjawiska ubóstwa energetycznego (m.in. pogorszenie warunków finansowych gospodarstw domowych). W ostatnich tygodniach rządy wielu europejskich państw, m.in. Hiszpanii, Włoch, Grecji i Francji, uruchomiły mechanizmy wsparcia dla najbardziej wrażliwych konsumentów.

Działania Rosji

Gazprom mógłby złagodzić skutki kryzysu energetycznego w Europie, zwiększając podaż gazu. Dotychczas rosyjska spółka elastycznie reagowała na wzrost popytu w UE i kierowała dodatkowe wolumeny gazu do europejskich klientów, korzystając z wyższych cen surowca. Obecnie jednak wywiązuje się jedynie ze swoich standardowych zobowiązań kontraktowych wobec firm europejskich i – jak twierdzą jego władze – dostarcza dodatkowy gaz tylko tam, gdzie jest to aktualnie technicznie możliwe.

Możliwości dostaw gazu przez Gazprom są uzależnione m.in od dostępności surowca w Rosji – wydobycie zostało obniżone w 2020 r. w wyniku pandemii, a obecnym priorytetem władz jest zapełnienie rosyjskich magazynów przed zimą. Innymi czynnikami są popyt na rosyjski gaz na innych rynkach (o surowiec w formie gazowej i skroplonej konkurują z Europą Turcja, państwa byłego ZSRR i Chiny), a także dostępne przepustowości europejskich gazociągów i terminali LNG.

W okresie letnim rosyjska spółka nie zatłaczała wystarczających ilości gazu do kontrolowanych przez siebie magazynów w UE, inaczej niż miało to miejsce w poprzednich latach. W rezultacie średnie zapełnienie wszystkich europejskich magazynów gazu 1 października br. wyniosło zaledwie 75%, podczas gdy w ostatniej dekadzie było to ok. 85%. Jednocześnie Gazprom powstrzymuje się – mimo rosnącego popytu – od rezerwowania dodatkowych przepustowości gazociągów jamalskiego i ukraińskich, wykorzystując jedynie 1/3 ich możliwości.

Polityczny wymiar działań Rosji

W ciągu ostatniej dekady kontrakty krótkoterminowe zaczęły stopniowo wypierać długoterminowe, a cena gazu zaczęła być wiązana z ceną w hubach gazowych, zamiast z ropą naftową. Jednocześnie w UE wdrażana jest ambitna polityka dekarbonizacji oparta na wykorzystaniu OZE. Rosja uważa te zjawiska za zagrożenie dla jej interesów, ograniczające w dłuższej perspektywie popyt na surowce energetyczne. Stara się więc wykazać, że właśnie te czynniki stoją za obecnym kryzysem energetycznym, a złagodzić go mógłby powrót do kontraktów długoterminowych – stabilizujących rynek. Poprzez destabilizację unijnego rynku gazu Rosja zmierza więc do zwiększenia uzależnienia UE od dostaw swojego surowca. Już teraz ok. 45% gazu importowanego do UE pochodzi z Rosji, a stopień zależności od dostaw z tego kraju sukcesywnie rośnie (w 2011 r. wyniósł ok. 30%). Korzyść dla Rosji z kontraktów długoterminowych byłaby dwojaka: zabezpieczyłyby długotrwały popyt na rosyjski gaz w UE (zazwyczaj obejmują okres 20–30 lat) oraz wpłynęły na kształt transformacji energetycznej w Europie, zmniejszając szanse na rozwój np. energetyki jądrowej jako konkurencyjnego wobec gazu źródła energii.

Rosja argumentuje także, że instrumentem służącym szybkiemu ustabilizowaniu kryzysu energetycznego ma być uruchomienie Nord Stream 2 (NS2). Taki argument podnosił prezydent Putin oraz kierownictwo Gazpromu. Rosja naciska w ten sposób na przyspieszenie procedury certyfikacji gazociągu z naruszeniem europejskich regulacji i zasady solidarności energetycznej. NS2 pozwoliłby jej wyeliminować tranzyt przez Ukrainę i biegnący przez Polskę gazociąg jamalski, które już teraz mogłyby zostać wykorzystane do zwiększenia dostaw gazu do UE. Podobnemu celowi służy umowa z Węgrami na transport gazu przez Turk Stream i Serbię z ominięciem Ukrainy (w mocy od października br.). Likwidacja tranzytu przez Ukrainę ma na celu ograniczenie zysków tego państwa z przesyłu gazu i utrudnienie zaopatrzenia w ten surowiec. Przepływ gazu w rurociągach potrzebny jest Ukrainie do transakcji rewersowych (importu gazu z państw UE), z pomocą których pokrywa swoje zapotrzebowanie. Działania Rosji mogą doprowadzić do destabilizacji gospodarczej i politycznej tego państwa.

Wnioski i perspektywy

Polska może być lżej niż inne państwa UE dotknięta wzrostem cen gazu z uwagi na zdywersyfikowane portfolio jego zakupów przez PGNiG wykorzystujące kontrakty średnio- i długoterminowe, a także dzięki dużym zapasom w magazynach. Uruchomienie gazociągu Baltic Pipe i import gazu z Norwegii (planowane na koniec 2022 r.) dodatkowo zwiększą jej odporność na podobne kryzysy w przyszłości. Wysokie ceny gazu w Europie najmocniej odczują jednak konsumenci przemysłowi, m.in. z branży metalurgicznej i nawozowej, co z kolei pociągnie za sobą wzrost kosztów m.in. w sektorze budowlanym, rolniczym oraz spożywczym, zwiększając presję inflacyjną oraz przerywając niektóre łańcuchy dostaw. Skutki gospodarcze kryzysu mogą być najbardziej odczuwalne w pierwszej połowie 2022 r.

Aby uniknąć w przyszłości podobnych kryzysów na europejskim rynku gazu, UE powinna dokonać rewizji regulacji dotyczących bezpieczeństwa dostaw gazu ziemnego i zobowiązać państwa członkowskie do tworzenia regionalnych strategicznych rezerw gazu. Kraje UE, m.in. Hiszpania, nawołują również do opracowania katalogu dozwolonych narzędzi interwencyjnych uruchamianych w celu przeciwdziałania skutkom nagłych wzrostów cen energii. W stosunku do Gazpromu Komisja Europejska powinna wszcząć postępowanie antymonopolowe w związku z nadużywaniem pozycji dominującej na rynku. Obecny kryzys jest też argumentem za większym wykorzystaniem energetyki jądrowej jako stabilizującej OZE (obok stosującej spalanie węgla). W tym celu UE powinna uwzględnić projekty jądrowe w tzw. taksonomii jako przyczyniające się do zrównoważonego rozwoju europejskiej gospodarki.

Ukraina może zostać najmocniej poszkodowana w wyniku rosyjskich prób pogłębienia kryzysu gazowego w Europie. Jej zapasy gazu i węgla przed rozpoczęciem sezonu grzewczego są na poziomie, który nie gwarantuje ciągłości dostaw energii dla przedsiębiorstw. Redukcja wolumenu gazu przesyłanego z Rosji przez Ukrainę negatywnie wpływa z kolei na możliwości zwiększenia dostaw do tego kraju w ramach rewersu. Może to skutkować m.in. koniecznością importu energii z Białorusi i Rosji, a także opóźnieniem procesu synchronizacji ukraińskiej energetyki z unijną. Polska może przekonywać Ukrainę do zaangażowania w budowę kolejnego interkonektora, co umożliwiłoby zrealizowanie szybkich dostaw awaryjnych z Polski w przypadku deficytu gazu w tym państwie.