Do rosyjskiej agresji na Ukrainę doszło w momencie, kiedy uwaga chińskich władz koncentrowała się na sprawach wewnętrznych. Na początku 2022 r. priorytetem były przygotowania do XX zjazdu KPCh[1] i wyboru nowych władz partii, w tym potwierdzenia trzeciej kadencji Xi Jinpinga na stanowisku sekretarza generalnego. Pogłębiały się problemy strukturalne, a co za tym idzie – negatywne perspektywy dla chińskiej gospodarki. Statystyki wskazywały, że rodzi się coraz mniej dzieci (władze oficjalnie przyznały, że w ub.r. populacja ChRL zmniejszyła się po raz pierwszy od 60 lat), spadła konsumpcja (sprzedaż detaliczna zmalała w 2022 r. o 0,2% r/r), a ogólne zadłużenie (instytucji publicznych, firm i gospodarstw domowych) pozostało na wysokim poziomie i pod koniec roku osiągnęło równowartość 295% PKB. Pogłębiał się kryzys sektora nieruchomości (odpowiadającego za około 30% PKB ChRL) oraz finansowego. Problemy powiększała polityka „zero COVID”, której efektywność spadała (zwłaszcza biorąc pod uwagę niską skuteczność chińskich szczepionek i nowe warianty wirusa), podczas gdy rosło polityczne znaczenie kontroli społeczeństwa i mobilizacji aparatu partyjnego wokół kierownictwa KPCh.

W polityce zagranicznej priorytetem ChRL na początku 2022 r. pozostawała kontrolowana rywalizacja z USA. Władze dążyły do uspokojenia relacji zaognionych po objęciu prezydentury przez Joe Bidena. Chciały w ten sposób zyskać czas, aby przeciwdziałać negatywnym skutkom amerykańskich sankcji z 2021 r. (m.in. zakazu inwestowania w firmy powiązane z siłami zbrojnymi ChRL), a także ograniczać efekty aktywności USA w Indo-Pacyfiku, której wyrazem było m.in. utworzenie nowego formatu współpracy obronnej Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Australii (AUKUS) w 2021 r.[2]

Chiny podkreślały też gotowość do odnowienia relacji z Unią Europejską, m.in. w nadziei na zwiększenie eksportu do państw unijnych w związku z procesem odbudowy ich gospodarek po pandemii koronawirusa. ChRL chciała w ten sposób spowolnić i zredukować prace KE nad wdrożeniem szeregu instrumentów prawnych wymierzonych w chińskie interesy[3]. Na początku 2022 r. stosunki chińsko-unijne były jednak w impasie, który spowodowało m.in. wzajemne nałożenie sankcji na początku 2021 r. czy chiński szantaż wobec litewskich i unijnych firm z grudnia tego samego roku[4]. Chińskie władze zwracały uwagę, że utrzymanie unijnej „samodzielności” jest zasadne i sugerowały konkretyzację pojęcia „strategicznej autonomii” UE, którą przedstawiały jako rezygnację ze ścisłej współpracy z USA. Próbowały w ten sposób nawiązywać m.in. do planów francuskiej czy niemieckiej dyplomacji. Łączyło się to z nadrzędnym celem Chin w relacjach z UE, czyli przeciwdziałaniem intensyfikacji współpracy transatlantyckiej. Dotyczyło to m.in. sfery bezpieczeństwa, w tym większej uwagi przywiązywanej przez NATO do sytuacji w Azji czy do sektora nowych technologii[5]. Szczególny charakter miały w tym kontekście relacje ChRL z powstałym w styczniu 2022 r. niemieckim rządem i kanclerzem Olafem Scholzem, który był sceptyczny wobec postulatów USA dotyczących relacji z Chinami[6].

Na początku lutego 2022 r., przy okazji zimowych igrzysk olimpijskich w Pekinie, oficjalną wizytę w ChRL złożył prezydent Rosji Władimir Putin[7]. Przywódcy obu państw podpisali wówczas deklarację o „stosunkach międzynarodowych wchodzących w nową erę i globalnym zrównoważonym rozwoju”[8]. Znalazło się w niej wzajemne poparcie dla chińskich interesów na Indo-Pacyfiku (obejmujących m.in. przejęcie Tajwanu) i dla rosyjskich postulatów bezpieczeństwa w Europie[9]. Dokument odwołuje się do chińsko-rosyjskiej wizji nowego ładu międzynarodowego, której głównym elementem jest podważenie kluczowej roli USA i wartości bronionych przez to państwo i jego europejskich i azjatyckich partnerów, w tym przestrzegania prawa międzynarodowego czy standardów demokratycznych. Oba państwa podkreślają – w kontrze do amerykańskiej „hegemonii” – że ich współpraca ma pozytywny charakter dla partnerów w Afryce, na Bliskim Wschodzie czy w Ameryce Południowej.

Adaptacja stanowiska ChRL

Rosyjska agresja na Ukrainę 24 lutego 2022 r. nie była dla Chin całkowitym zaskoczeniem[10]. W wymiarze politycznym ChRL podtrzymała deklarację podpisaną na początku miesiąca, która stanowiła podstawę chińsko-rosyjskich relacji, a więc potwierdziła zasadność działań Rosji w związku z zagrożeniem jej bezpieczeństwa. Chińska polityka wobec rosyjskiej agresji wraz z upływem czasu podlegała jednak niuansowaniu stanowiska i adaptacji do zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, starając się wsparcie dla Rosji (zgodne z lutową deklaracją) wykorzystywać do promocji własnych interesów. Problemy z szybką adaptacją do zmieniającej się sytuacji, w tym wydarzeń na froncie, wynikały m.in. ze sztywnej hierarchii decyzyjnej w KPCh. W pierwszych dniach wojny widoczny był chaos komunikacyjny, m.in. w sprawie zamieszkujących Ukrainę Chińczyków i ich ewentualnej ewakuacji (czego skutkiem była prawdopodobnie śmierć niektórych). Doszło do tego również zaskoczenie władz ChRL niepowodzeniem realizacji celów wojskowych przez Rosję, a przede wszystkim zdecydowaną reakcją USA, UE oraz ich partnerów, np. Japonii, Australii czy Singapuru. Stopniowo dla władz ChRL stało się jasne, że podejście do rosyjskiej agresji ma decydujący wpływ nie tylko na stosunki z Rosją, ale także na rywalizację z USA, rozwój relacji z UE czy z państwami rozwijającymi się.

W kwietniu 2022 r. najpierw przewodniczący Xi, a później ówczesny szef MSZ Wang Yi przedstawili oficjalne stanowisko władz ChRL[11] wobec „sytuacji na Ukrainie”. Postulowali m.in. wznowienie rozmów pokojowych między Rosją a Ukrainą (zerwanych po odkryciu rosyjskich zbrodni w Buczy), poszanowanie suwerenności i integralności terytorialnej wszystkich państw w duchu Karty NZ (bez bezpośredniego odwołania do Ukrainy), odrzucenie „zimnowojennej mentalności” (co wskazywało, że wojna jest winą USA i NATO – reliktu przeszłości, było skierowane do państw Globalnego Południa i nawiązywało do oceny ich postawy wobec Chin) i sprzeciw wobec sankcji. Wyrażali też troskę o zachowanie stabilności w Indo-Pacyfiku. Postulaty zawarte w chińskim stanowisku miały wyrażać konstruktywne zaangażowanie ChRL na rzecz pokoju i stabilizacji sytuacji międzynarodowej. W rzeczywistości wspierały jednak polityczne cele współpracy z Rosją w duchu deklaracji z lutego 2022 r. Zostały one powtórzone w „Chińskim stanowisku wobec politycznego rozwiązania kryzysu ukraińskiego”[12] opublikowanym przez MSZ ChRL w pierwszą rocznicę wojny, 24 lutego 2023 r., a później w oświadczeniu podpisanym przez oba państwa po wizycie Xi w Moskwie w marcu br. W obu przypadkach treść dokumentu została– choć z wahaniem – poparta przez Rosję.

Szanse dla ChRL

Rozwój współpracy politycznej, gospodarczej, ale także wojskowej z Federacją Rosyjską, mający na celu wspólną skuteczną rywalizację z „hegemonem”, czyli USA[13], stanowi dla Chin najważniejszą szansę w kontekście wojny na Ukrainie. Chiny oceniają, że rosyjska agresja – jeśli utrzyma się putinowski reżim i zdolność do wywierania presji na Zachód – przyśpieszy procesy prowadzące do zmiany ładu międzynarodowego, stworzenia nowej architektury bezpieczeństwa i osłabienia pozycji USA, co docelowo będzie sprzyjać priorytetom ChRL w Indo-Pacyfiku.

Dla ChRL faktyczne wsparcie rosyjskiej agresji jest korzystne nie tylko z punktu widzenia rywalizacji z USA, ale także dla pogłębiania zależności Rosji w efekcie intensyfikacji dwustronnych relacji handlowych. Chiny kupują taniej surowce energetyczne, głównie ropę naftową (użyczają także Rosji własne zbiornikowce do transportu surowca), a sprzedają np. potrzebne rosyjskiej gospodarce półprzewodniki, które ze względu na sankcje są dla niej niedostępne na Zachodzie. Podwojeniu uległ eksport LNG z Rosji do Chin. W 2022 r. dwustronna wymiana handlowa wzrosła o ponad 30% (do 190 mld dol.[14]), a ChRL stała się najważniejszym partnerem handlowym Federacji Rosyjskiej. Zwiększenie zależności Rosji od Chin umożliwia im realizację własnych interesów w obszarach, w których rosyjska polityka jest odmienna, a interesy obu państw co najmniej konkurencyjne. Dotyczy to m.in. relacji z Białorusią[15], sytuacji w Azji Centralnej (szczególnie w relacjach z Kazachstanem), funkcjonowania Szanghajskiej Organizacji Współpracy (co było szczególnie widoczne podczas spotkania Xi–Putin na ubiegłorocznym szczycie w Samarkandzie[16]), BRICS[17] czy niezgody na użycie, a nawet groźbę zastosowania broni jądrowej w konfliktach zbrojnych[18]. ChRL stara się m.in. umacniać swoje wpływy w tych organizacjach i państwach, pokazując Rosji, że jej relacje z nimi winny podlegać przynajmniej konsultacji z Chinami.

Na forum wielostronnym, np. w ONZ czy na spotkaniach dwustronnych z europejskimi liderami, ChRL stara się prezentować strategiczne relacje z Rosją i wsparcie dla niej jako „odpowiedzialne podejście”. Chiny postrzegają więc rosyjską agresję na Ukrainę jako okazję do wzmacniania pozytywnego przekazu na własny temat w społeczności międzynarodowej, co jest elementem kampanii informacyjnej i dezinformacyjnej odświeżonej przez Xi Jinpinga w 2013 r.[19] Stwarzają wrażenie, że mogą prowadzić mediację między Rosją a Ukrainą, a także wspierają zachodnie postulaty rychłego zakończenia konfliktu, obecne przede wszystkim w niemieckiej czy francuskiej debacie publicznej, ale również w części środowisk amerykańskich[20]. Sugerując posiadanie wpływu na Rosję i wspieranie Ukrainy (choć bez poparcia jej suwerenności i bezpieczeństwa), Chiny starają się zwiększyć presję na USA i Unię Europejską. Służyć temu miało m.in. stanowisko z lutego br. w sprawie rozwiązania kryzysu ukraińskiego, sformułowane w sposób sugerujący chińską neutralność, a także plotki o możliwej rozmowie Xi Jinpinga z prezydentem Ukrainy w marcu br. Wizerunek (ale nie realną zmianę polityki) budowały wcześniej symboliczne zmiany personalne, takie jak odwołanie w czerwcu 2022 r. Le Yuchenga, wiceministra spraw zagranicznych odpowiedzialnego m.in. za przygotowanie deklaracji z lutego 2022 r., czy w styczniu br. – Zhao Lijiana, rzecznika prasowego MSZ ChRL znanego z agresywnej retoryki wobec UE i USA. Gotowość do poprawy relacji sygnalizuje też mianowanie we wrześniu 2022 r. Fu Conga na stanowisko ambasadora Chin przy UE. Podobny charakter mają także niewielkie dostawy pomocy humanitarnej z ChRL na Ukrainę[21].   

Władze ChRL potraktowały rosyjską agresję na Ukrainę także jako pretekst do podkreślenia kształtującego się podziału w społeczności międzynarodowej i przypomnienia o ofertach, jakie składają państwom Globalnego Południa[22]. Zachowawcze stanowisko większości państw Azji Południowo-Wschodniej, Afryki i Ameryki Południowej wobec konfliktu zostało odebrane przez ChRL jako szansa na budowę pozytywnego wizerunku własnego kraju w odpowiedzi na amerykańską „zimnowojenną mentalność”. ChRL oskarża USA o sztuczne zaognianie konfliktu, m.in. poprzez sankcje, które negatywnie przekładają się na sytuację społeczną i gospodarczą państw rozwijających się[23]. W tym kontekście kluczowym elementem dla Chin jest nie tyle usprawiedliwianie rosyjskiej agresji na Ukrainę, ale odwołanie do własnych inicjatyw, uznanych za ważne dla wsparcia rozwoju i zwiększenia bezpieczeństwa zainteresowanych państw. Obejmuje to koncepcję Pasa i Szlaku, ale przede wszystkim Globalną Inicjatywę Rozwoju (GDI)[24] i Globalną Inicjatywę Bezpieczeństwa (GSI)[25], ogłoszone przez Xi w 2022 r., a także Globalną Cywilizacyjną Inicjatywę (GCI) zaproponowaną w marcu br. Przewodniczący ChRL wskazywał już, że GDI i GSI mogą być platformami współpracy, m.in. podczas wizyty na Bliskim Wschodzie w grudniu 2022 r. (obejmującej szczyt z liderami państw Ligi Arabskiej i członkami Rady Współpracy Zatoki Perskiej). Potwierdził to nowy minister spraw zagranicznych Qin Gang podczas swojej pierwszej podróży zagranicznej do pięciu państw afrykańskich (Etiopia, Angola, Egipt, Benin i Gabon) w styczniu br. Chińskie zaangażowanie w kwestie globalnego bezpieczeństwa podkreślał też podczas spotkań na Monachijskiej Konferencji Bezpieczeństwa w lutym br. Wang Yi (czołowy chiński dyplomata, dyrektor Biura ds. Zagranicznych przy KC KPCh), zapowiadając publikację dokumentu poświęconego GSI, co nastąpiło 21 lutego br.[26] Wzmocnieniu tego przekazu służyła też promocja chińskiego udziału w odnowieniu relacji dyplomatycznych między Arabią Saudyjską a Iranem, do czego doszło w Pekinie w marcu br. 

Wyzwania dla ChRL

Rosyjska agresja na Ukrainę rodzi też szereg wyzwań dla Chin. W ocenie chińskich decydentów przedłużający się konflikt wpłynął negatywnie na przyszłą pozycję ChRL na arenie międzynarodowej. Odpowiedzialnością za tę sytuację obarczają jednak USA, a nie Rosję. Analiza zawarta m.in. w raporcie Xi Jinpinga z XX zjazdu KPCh[27] wskazywała na zakończenie okresu „strategicznej szansy” oraz „pokoju i rozwoju”, na których przez ostatnie kilkadziesiąt lat opierał się chiński wzrost i rozbudowa potencjału gospodarczego czy militarnego. Perspektywa 2023 r. jako „burzliwych czasów” dla chińskiej polityki zagranicznej została nakreślona w grudniu 2022 r. w artykule programowym opublikowanym w „Dzienniku Ludowym”, głównym organie prasowym KPCh[28].   

Agresja Rosji na Ukrainę wpłynęła przede wszystkim na modyfikację planów ChRL wobec Tajwanu. Oznacza to m.in. odsunięcie w czasie decyzji o ewentualnej inwazji, wynikające z nieufności władz wobec realnego potencjału chińskich sił zbrojnych (budowanych w dużym stopniu we współpracy z Rosją) oraz z obaw o możliwą konsolidację państw Zachodu i nałożenie przez nie sankcji na Chiny. Realizację chińskich planów utrudnia także zmiana nastawienia USA i UE, które postrzegają Chiny jako rosyjskiego partnera. Istotna w tym kontekście jest także postępująca zmiana postrzegania przez NATO zagrożeń ze strony ChRL (w tym we współpracy z Rosją), uwzględniona m.in. w nowej koncepcji strategicznej Sojuszu przyjętej w czerwcu 2022 r.[29]

Znaczącą konsekwencją rosyjskiej agresji na Ukrainę – zwłaszcza w obliczu trudnej sytuacji ekonomicznej ChRL – jest utrudnienie współpracy gospodarczej z UE (ważnym partnerem eksportowym i inwestycyjnym) oraz z Ukrainą, zwłaszcza w kontekście handlu żywnością[30], a także niedrożność istotnych szlaków transportowych do Europy. O negatywnych skutkach agresji dla gospodarki ChRL, w tym problemach z dostawami żywności, wspomniał przewodniczący Xi na szczycie G20 na Bali, znalazły się także w stanowisku MSZ ChRL wobec wojny na Ukrainie z lutego br. W transporcie jeszcze bardziej wzrosło znaczenie dostaw morskich (w 2022 r. budowa statków zwiększyła się w ChRL o 15,5%), m.in. ze względu na redukcję połączeń kolejowych na linii Chiny–Europa przez Kazachstan, Rosję i Białoruś. Choć chińskie dane statystyczne wskazują na wzrost przewozów na tym kierunku o 9–10% w 2022 r.[31], wynikał on głównie ze zwiększonej wymiany handlowej z Rosją. Realnie napływ towarów do UE z użyciem kolei z kierunku wschodniego spadł od stycznia do czerwca 2022 r. o 35%[32], a Ukraina straciła z powodu wojny rolę ważnego hubu transportowego w ramach inicjatywy Pasa i Szlaku. 

Niekorzystne dla Chin było spowolnienie w gospodarce globalnej w 2022 r., które wynikało m.in. z rosyjskiej agresji i związanego z nią wzrostu cen surowców oraz z zaburzeń w łańcuchach dostaw i w efekcie wysokiej inflacji. Chińska gospodarka jest bowiem wciąż mocno oparta na eksporcie, a najważniejszymi partnerami handlowymi ChRL są państwa ASEAN (14,6% udziału w całości handlu), Unia Europejska (13,4%) i USA (12%), podczas gdy Rosja odpowiadała w 2022 r. tylko za 3% wymiany handlowej Chin. Konsekwencje wojny będą także negatywnie oddziaływać na światową koniunkturę w 2023 r. Bank Światowy prognozuje wzrost globalnego PKB na poziomie 1,7% (spadek z szacunkowych 2,9% w 2022 r.), przy znaczącym osłabieniu tempa wzrostu krajów rozwijających oraz stagnacji w USA (wzrost o 0,5% PKB) i strefie euro (0%). W połączeniu z wolno odbudowującą się po zniesieniu pandemicznych restrykcji konsumpcją w Chinach ograniczy to rozwój gospodarczy tego państwa.

Wnioski

Rosyjska agresja na Ukrainę przyniosła ChRL pewne korzyści, ale też w znaczący sposób pogorszyła perspektywy rozwoju i realizacji interesów. Nie zmieniła jednak najważniejszych celów Chin w perspektywie do 2049 r., zarówno w aspekcie wewnętrznym, jak i zewnętrznym[33]. Plany władz przedstawione podczas XIX zjazdu KPCh w 2017 r. wymagały jednak modyfikacji, co zostało uwzględnione w raporcie przedstawionym przez Xi podczas XX zjazdu KPCh w październiku 2022 r., a także w stanowisku rządu ChRL podczas sesji Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych w marcu br. Utrzymane zostały dotychczasowe główne cele (wzmocnienie ogólnego potencjału ChRL, modernizacja gospodarki, rozwój klasy średniej i konsumpcji, ochrona środowiska), ale wprowadzono też nowe, które wynikają z oceny skutków rosyjskiej agresji na stosunki międzynarodowe i politykę zagraniczną ChRL. Kluczowe w optyce chińskich władz stało się zwiększenie samowystarczalności gospodarczej, potencjału w obszarze nauki i technologii, ale przede wszystkim wzmocnienie systemu bezpieczeństwa państwowego i zdolności aktywnej ochrony interesów państwa, m.in. w kontekście możliwych sankcji w związku z ewentualną próbą siłowego przyłączenia Tajwanu.

Najważniejszą decyzją ChRL w odniesieniu do rosyjskiej agresji na Ukrainę jest wzmocnienie strategicznej współpracy z Rosją bez względu na nielegalny i zbrodniczy charakter jej polityki. Ma to służyć Chinom przede wszystkim do osłabiania USA i współpracy transatlantyckiej, jest również traktowane jako ważny element testowania reakcji Zachodu w kontekście ewentualnych chińskich działań ofensywnych w Indo-Pacyfiku, np. wobec Tajwanu. Powoduje to, że Chiny są w stanie zaakceptować m.in. pogorszenie relacji z Zachodem, w tym z UE, np. w kontekście wymiany handlowej i dostępu do jej rynku. Będą się starały temu przeciwdziałać, modyfikując narrację na temat wojny przy zachowaniu prorosyjskiego nastawienia. Kluczowym elementem dalszej polityki ChRL wobec wojny na Ukrainie będzie jednak utrzymanie w Rosji reżimu pozytywnie nastawionego do współpracy (do zmiany ładu międzynarodowego i do rywalizacji z USA), a negatywnie do Zachodu. Rewizjonistyczna zbieżność interesów reżimu putinowskiego z interesami Komunistycznej Partii Chin odgrywa kluczową rolę dla ChRL. Wynika stąd m.in. wyraźne wsparcie udzielone Putinowi przez Xi Jinpinga podczas jego marcowej wizyty w Moskwie, gdy zasugerował, że rosyjski przywódca weźmie udział w wyborach prezydenckich w 2024 r. Ewentualna zmiana sytuacji związana z porażkami w wojnie mogłaby ChRL popchnąć do zwiększenia zaangażowania po stronie rosyjskiej, w tym np. do znaczących dostaw sprzętu wojskowego[34].

Chiny starają się więc adaptować do szybko zmieniających się warunków militarnych (w tym niepowodzeń rosyjskich wojsk na Ukrainie) i politycznych oraz prezentować swoją politykę jako umiarkowaną, nastawioną na stabilizację sytuacji i wzmocnienie globalnego bezpieczeństwa. Ma to także zatuszować wsparcie dla rosyjskich postulatów oraz przekonać UE i USA, że polityka ChRL i Rosji jest odmienna, a tym samym nie ma konieczności nakładania sankcji na Chiny ani ograniczania współzależności gospodarczej. Prowadzona w ten sposób dezinformacja[35] na temat prawdziwych celów chińskiej polityki ma wprowadzać w błąd uczestników debaty politycznej, m.in. w UE. Ma też odwoływać się do oczekiwań Globalnego Południa, czyli licznych państw rozwijających się z Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Nie będzie jednak oznaczać zmiany konfrontacyjnego stanowiska ChRL wobec Zachodu. Priorytet współpracy z Rosją i jej strategiczny charakter dla realizacji politycznych celów Chin powoduje, że może nawet dojść do zaostrzenia chińskiej polityki. Będzie to zależało m.in. od rozwoju współpracy transatlantyckiej w odniesieniu do pomocy Ukrainie, decyzji o ograniczaniu potencjału gospodarczego i militarnego Rosji czy wsparcia rozwoju zdolności obronnych państw Indo-Pacyfiku, w szczególności Tajwanu.