Położona na Oceanie Spokojnym Nowa Kaledonia jest terytorium zależnym Francji zamieszkiwanym przez ok. 270 tys. osób (Francja posiada kilkanaście terytoriów położonych na Atlantyku, Pacyfiku, Oceanie Indyjskim, Gujanę Francuską w Ameryce Południowej oraz Terytoria Południowe i Antarktyczne). Nowa Kaledonia jest kluczowa dla francuskiej obecności w regionie i realizacji opublikowanej w 2018 r. i uaktualnionej w 2021 r. Strategii Francji w Indo-Pacyfiku, w tym dla wsparcia francuskich sił zbrojnych na Pacyfiku, które we współpracy z głównymi partnerami, tj. USA, Australią i Nową Zelandią, monitorują sytuację w regionalnym środowisku bezpieczeństwa. Francja jest jedynym państwem UE posiadającym terytoria na Pacyfiku. Nowa Kaledonia jest także członkiem Forum Wysp Pacyfiku – organizacji politycznej działającej na rzecz współpracy regionalnej.

Sytuacja społeczno-polityczna

 Od lat 70. XX w. na Nowej Kaledonii umacniają się ruchy proniepodległościowe. Porozumienie z Numei z 1998 r. określiło przebieg procesu dekolonizacji i przeniesienia uprawnień zwiększających autonomię Nowej Kaledonii (np. w zakresie szkolnictwa, handlu zagranicznego, prawa pracy czy przepisów dotyczących surowców krytycznych), przynosząc czasową stabilizację polityczną. Zakładało ponadto zorganizowanie referendum w sprawie samostanowienia, a w przypadku odrzucenia opcji proniepodległościowej przewidywało przeprowadzenie dwóch dodatkowych głosowań. W trzech referendach niepodległościowych (w 2018 r., 2020 r. i 2021 r.) większość mieszkańców opowiedziała się przeciwko odłączeniu od Francji. Nie zmniejszyło to jednak napięć między separatystami (przeważnie ludnością rdzenną motywowaną nierównościami ekonomicznymi) a lojalistami (mieszkańcami nastawionymi antyniepodległościowo, głównie potomkami osadników lub osobami, które w ostatnich latach przybyły z Francji metropolitalnej).

Od 13 maja br. przez archipelag przetaczała się fala protestów i zamieszek na skalę niespotykaną od lat 80. XX w. Manifestujący, w dużej części zwolennicy niepodległości, sprzeciwiali się reformie konstytucyjnej procedowanej we francuskim parlamencie, która miała zmienić prawo wyborcze i poszerzyć elektorat o osoby zamieszkujące terytorium od co najmniej dziesięciu lat (liczba uprawnionych wzrosłaby o ok. 14,5%). Dotychczas głosować mogła rdzenna ludność – Kanakowie (ok. 40% populacji) oraz obywatele zamieszkujący terytorium przed 1998 r. W protestach zginęło 13 osób, a władze wprowadziły stan wyjątkowy.

Zdaniem Kanaków propozycja rządu centralnego dotycząca zmiany prawa wyborczego zmarginalizowałaby ich wpływy polityczne. Wybory lokalne, które decydują o reprezentacji partii politycznych w Kongresie Nowej Kaledonii, miały odbyć się w 2024 r. W związku z masowymi protestami decyzją francuskiego parlamentu zostały przełożone i mają być przeprowadzone najpóźniej do końca listopada 2025 r. Protesty wpisują się w szeroki kontekst napięć społecznych między Kanakami a ludnością napływową. Pod wpływem nacisków lokalnej społeczności prezydent Macron w czerwcu zawiesił dalsze procedowanie reformy i złagodził stanowisko, chcąc dać czas lokalnym grupom politycznym na osiągnięcie porozumienia co do kierunków rozwoju terytorium i jego przyszłych związków z Francją. Zapowiedział, że kompleksowe porozumienie powinno obejmować kwestię praw wyborczych, struktury samorządu lokalnego, praw obywatelskich i przyszłości dotkniętych kryzysem kopalń niklu. Zawarcie porozumienia i wypracowanie wspólnej polityki utrudniają spory i walka o władzę między ugrupowaniami separatystycznymi, które doprowadziły do utraty przez ich reprezentanta stanowiska przewodniczącego Kongresu. Od 2019 r. funkcję tę pełnił Roch Wamytan – proniepodległościowiec, który w okresie największych tegorocznych zamieszek podpisał memorandum o współpracy między Kongresem Nowej Kaledonii a Zgromadzeniem Azerbejdżanu. Decyzja ta została skrytykowana przez władze Francji jako szkodliwa ingerencja państwa trzeciego w sytuację terytoriów zamorskich Francji (działania Azerbejdżanu były reakcją na wsparcie, jakiego Francja udziela Armenii w kontekście konfliktu terytorialnego z tym państwem).

Nowy premier Francji Michel Barnier utworzył osobne stanowisko ministra przy premierze odpowiedzialnego za terytoria zamorskie i powierzył je byłemu senatorowi Republikanów François-Noëlowi Buffetowi. Kwestie dotyczące polityki wobec terytoriów zamorskich podlegały dotychczas nadzorowi Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Celem władz jest wzmocnienie dialogu między instytucjami państwa a lokalnymi podmiotami politycznymi – z wizytą na Nową Kaledonię udał się już m.in. nowy minister ds. terytoriów zamorskich oraz przewodniczący obu izb francuskiego parlamentu.

Sytuacja gospodarcza

 W wyniku zamieszek znacząco pogorszyła się sytuacja gospodarcza Nowej Kaledonii – straty dla lokalnej gospodarki szacuje się na ok. 2,2 mld euro, od marca PKB terytorium spadło o ponad 20%. Problemy potęguje załamanie przemysłu niklowego, który ma ogromne znaczenie dla archipelagu. Rudy niklu są surowcem krytycznym, kluczowym w kontekście transfomacji energetycznej – wykorzystuje się je m.in. do produkcji baterii do pojazdów elektrycznych, ale także w przemyśle farmaceutycznym czy w produkcji stali nierdzewnej stosowanej np. w przemyśle lotniczym. Nowa Kaledonia jest bogata w złoża rud niklu – stanowią one ok. 25% światowych zasobów. W 2023 r. Nowa Kaledonia była trzecim największym producentem niklu na świecie po Indonezji i Filipinach (5,6% produkcji).

Przemysł niklowy odpowiada za ok. 20–25% miejsc pracy w sektorze prywatnym i generuje ok. 20% PKB. Nikiel stanowi ponadto ok. 90% eksportu Nowej Kaledonii. Rząd francuski uznał przemysł niklowy za strategicznie ważny dla gospodarki terytorium i francuskiej branży baterii do pojazdów elektrycznych, szacując, że wydobycie pochodzące z trzech tamtejszych zakładów mogłoby pokryć aż 85% zapotrzebowania francuskich gigafabryk baterii w 2030 r. lub 14% zapotrzebowania UE w 2035 r.

Sektor wydobycia i przetwórstwa niklu zmaga się z problemem wysokich kosztów energii ze względu na uzależnienie od importowanych ropy i węgla (zapewniają ponad 80% potrzebnej energii) oraz znajduje się pod presją konkurencji ze strony Indonezji, która w ciągu kilku lat stała się największym światowym producentem rud niklu i która wprowadziła zakaz ich eksportu (co poskutkowało wniesieniem przez UE pozwu do WTO). Inwestycje w przetwórstwo niklu w Indonezji zwiększają ponadto Chiny, co daje im możliwość przejmowania kontroli nad łańcuchami dostaw. Chińskie inwestycje doprowadziły do potrojenia indonezyjskiej produkcji w ciągu pięciu lat i do gwałtownego spadku cen niklu, co miało przełożenie na rekordowe straty dla zakładów metalurgicznych Nowej Kaledonii.

Z końcem sierpnia zamknięto zakład przetwórstwa niklu Koniambo Nickel SAS (KNS) zlokalizowany na północy Nowej Kaledonii, który generował ponad 1200 bezpośrednich i ok. 700 pośrednich miejsc pracy. Większościowe udziały (51%) miała w nim nowokaledońska grupa górniczo-metalurgiczna Société Minière du Sud Pacifique SA (SMSP), której głównym właścicielem jest Prowincja Północna Nowej Kaledonii, a 49% udziałów miała szwajcarska spółka Glencore. Zakład był głównym motorem rozwoju gospodarczego północy wyspy. Od jego powstania liczba ludności wzrosła tam o 40%, a przedsiębiorstw w okolicznych gminach – z 2,5 tys. w 2005 r. do 4 tys. obecnie. Glencore zdecydował się wycofać z inwesytycji, co jest związane z globalnym kryzysem na rynku niklu i rosnącymi kosztami energii na Nowej Kaledonii. Na skutek zamknięcia KNS ponad jedna trzecia osób zatrudnionych w sektorze prywatnym straciła pracę – wzrasta więc perspektywa exodusu części siły roboczej.

Wnioski i perspektywy

 Ustabilizowanie sytuacji społecznej i gospodarczej na Nowej Kaledonii będzie uzależnione od efektów dialogu nowego rządu Francji z lokalnymi partiami politycznymi i ruchami społecznymi na temat nowego modelu społeczno-ekonomicznego archipelagu. Utrzymanie Nowej Kaledonii jako terytorium zależnego Francji będzie kluczowe dla realizacji jej strategii w Indo-Pacyfiku, a ewentualne nasilenie dążeń niepodległościowych może rozszerzyć się na inne francuskie terytoria zależne. Potencjalne ograniczenie wydobycia i przetwórstwa niklu będzie utrudniać Francji zabezpieczenie jej strategicznych zasobów. Może to doprowadzić do jeszcze większej koncentracji światowej produkcji niklu oraz spowalniać unijną dywersyfikację dostaw i ograniczać możliwości konkurowania z Chinami. Od utrzymania wydobycia zależy realizacja francuskiej strategii bezpieczeństwa surowcowego, rozwój gigafabryk, powodzenie planów transformacji ekologicznej, a także bezpieczeństwo surowcowe UE na wypadek wdrażania przez państwa trzecie polityki ograniczania eksportu surowców krytycznych.