Agresja przeciwko Ukrainie

Wojna Rosji przeciwko Ukrainie narusza normy prawa międzynarodowego, które stworzyły podstawy porządku międzynarodowego po II wojnie światowej. Stanowi użycie siły przeciwko integralności terytorialnej i niezależności politycznej innego państwa wbrew art. 2 ust. 4 Karty Narodów Zjednoczonych i jest zbrojną napaścią uprawniającą Ukrainę do indywidualnej i zbiorowej samoobrony na mocy art. 51 Karty. Jest również sprzeczna z zasadami wyrażonymi w Statucie Rady Europy i zobowiązaniami zawartymi m.in. w Akcie końcowym i Paryskiej Karcie Nowej Europy KBWE/OBWE oraz Memorandum Budapeszteńskim w sprawie gwarancji bezpieczeństwa.

Co jednak najważniejsze w kontekście indywidualnej odpowiedzialności karnej, atak na Ukrainę jest również aktem agresji, którą społeczność międzynarodowa uznaje za „najpoważniejszą i najbardziej niebezpieczną formę nielegalnego użycia siły”[1]. Podczas gdy agresja może być dokonana przez państwo, jest jednocześnie poważnym przestępstwem, za które do odpowiedzialności mogą zostać pociągnięci wyżsi funkcjonariusze państwowi. Co ciekawe, w przeciwieństwie do wskazanych wcześniej naruszeń, obecnie nie ma jednego prawnie wiążącego instrumentu, który ją definiuje i jej zakazuje[2]. Jest tak, ponieważ zakaz agresji wynika przede wszystkim z międzynarodowego prawa zwyczajowego, tj. międzynarodowych obowiązków pochodzących z ustalonej, ogólnej praktyki przyjętej przez państwa jako prawo. Dowodem na istnienie takiego zwyczaju są m.in. krótkie odniesienie do aktu agresji jako jednego z wyzwań dla międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa w art. 39 Karty Narodów Zjednoczonych, szereg wyroków za prowadzenie wojny napastniczej (aggressive war) wydanych w procesach przed międzynarodowymi trybunałami w Norymberdze i Tokio po II wojnie światowej, przyjęcie w 1974 r. rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ nr 3314 w sprawie definicji agresji oraz ustanowienie jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Karnego (MTK) nad zbrodnią agresji w wyniku konferencji przeglądowej w Kampali w 2010 r. Zbrodnia agresji – nazywanej nieraz „wojną napastniczą” – jest również karalna na mocy ustawodawstwa wielu krajów, w tym Rosji, Ukrainy, Białorusi i Polski[3].

Najpowszechniej akceptowane i autorytatywne definicje agresji zawarte są w art. 1 i 3 rezolucji 3314 oraz art. 8 bis Statutu Rzymskiego MTK[4] (SR), których treść jest identyczna. Definiują one agresję jako „użycie przez państwo sił zbrojnych przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niepodległości innego państwa lub w jakikolwiek inny sposób niezgodny z Kartą Narodów Zjednoczonych” i podają kilka sposobów jej przeprowadzenia (np. napaść, zaatakowanie sił zbrojnych, okupacja wojskowa). W Elementach zbrodni MTK, dokumencie mającym na celu doprecyzowanie brzmienia Statutu Rzymskiego, dodano, że taki czyn ze względu na swój charakter, wagę i skalę powinien stanowić oczywiste naruszenie Karty Narodów Zjednoczonych[5]. Chociaż Rosja nie jest stroną Statutu Rzymskiego i nie uważa się za związaną jego postanowieniami[6], Związek Radziecki (którego Rosja jest obecnie prawnym kontynuatorem) nigdy poważnie nie kwestionował definicji zawartej w rezolucji 3314. Wobec braku innych źródeł – bardziej autorytatywnych – wyżej wymienione identyczne definicje mogą więc służyć jako punkt odniesienia.

W tym świetle także zbrojna napaść Rosji na Ukrainę w 2014 r. – podczas kadencji Miedwiediewa – spełniała już niezbędne warunki agresji. Rosyjskie działania obejmowały wówczas m.in. okupację i aneksję części terytorium Ukrainy (Krymu), doprowadzenie do faktycznej secesji większości Donbasu od Ukrainy, w wyniku czego powstały dwie wspierane przez Rosję „republiki ludowe”, a także rozmieszczenie rosyjskich sił zbrojnych na Krymie z naruszeniem umowy o wykorzystaniu bazy wojskowej w Sewastopolu[7]. Inwazja z 2022 r. – podczas kadencji Miszustina – była jeszcze bardziej oczywistym przypadkiem agresji, ponieważ obejmowała praktycznie wszystkie jej postaci przewidziane w art. 8 bis RS. Oprócz ataku sił zbrojnych na terytorium Ukrainy oraz okupacji i aneksji kolejnych jego części (obwodów donieckiego, chersońskiego, ługańskiego i zaporoskiego) miały miejsce m.in. bombardowanie Ukrainy przez rosyjskie wojsko, blokady portów oraz ataki sił zbrojnych na lądowe, morskie i powietrzne siły zbrojne Ukrainy.[8]

Jak zostanie udowodnione poniżej, indywidualna odpowiedzialność za zbrodnię agresji na Ukrainę spoczywa nie tylko na prezydencie Władimirze Putinie. Za osobiście odpowiedzialnych można uznać również szereg innych najwyższych urzędników, takich jak premierzy Miedwiediew i Miszustin. Decyzja o analizie ich ról w tym zakresie wiąże się z rosyjskim systemem prawnym, w którym premier posiada szeroką władzę wykonawczą, ustępującą jedynie prezydentowi. Cechą charakterystyczną zarówno Miedwiediewa, jak i Miszustina jest przy tym ich niezachwiana lojalność wobec Putina. Pomimo różnych dróg do władzy i odmiennych stylów rządzenia – Miedwiediew jest od lat aktywnym politykiem, a Miszustin bardziej technokratą – ich działania, ukształtowane przez pełnione przez nich role w systemie, wspierały politykę Putina, bezpośrednio przyczyniając się do rosyjskiej agresji przeciw Ukrainie.

W poniższej analizie normy Statutu Rzymskiego dotyczące indywidualnej odpowiedzialności karnej zostaną wykorzystane jako punkt odniesienia, ponieważ nie ma lepszego, bardziej kompleksowego i aktualnego zestawu zasad. Przyjęcie takiego podejścia jest motywowane dążeniem do uniknięcia bezkarności przez osoby, które popełniły zbrodnię agresji, z powodu braku formalnych środków egzekwowania ich odpowiedzialności. Ostatecznie, by pociągnąć do odpowiedzialności te i ewentualnie inne osoby, należy podjąć kroki w celu utworzenia specjalnego trybunału ds. zbrodni agresji przeciwko Ukrainie[9] – pomysł taki został przedstawiony przez Ukrainę i część ekspertów w 2022 r. i do tej pory uzyskał poparcie m.in. zgromadzeń parlamentarnych Rady Europy, UE i NATO.

Polityczna kariera Miedwiediewa i Miszustina

W rosyjskim systemie władzy – formalnym i nieformalnym – zarówno Miedwiediew, jak i Miszustin odgrywają ważną rolę. Wejście Miedwiediewa do polityki było związane z Władimirem Putinem, ponieważ w latach 90., gdy przyszły prezydent pracował w administracji Petersburga, Miedwiediew był konsultantem. Dla porównania, awans obecnego premiera był bardziej oddolny – przez lata Miszustin koncentrował się na modernizacji rosyjskiego systemu podatkowego, z dala od życia politycznego Kremla. Stał się znaczącą postacią w polityce dopiero w styczniu 2020 r., gdy zastąpił Miedwiediewa na stanowisku premiera.

Miedwiediew początkowo prezentował się jako liberalny reformator, kładący nacisk na współpracę z Zachodem. Jego wizerunek zmienił się jednak podczas konfliktu rosyjsko-gruzińskiego w 2008 r., kiedy podpisał dekret uznający Abchazję i Osetię Południową, co zbliżyło go do bardziej agresywnego nurtu polityki zagranicznej Rosji. Jego prezydentura została również zdefiniowana przez tzw. zamianę Putin–Miedwiediew, kiedy to poparł powrót Putina na urząd prezydenta w 2012 r. Manipulacja polityczna doprowadziła do masowych protestów w całej Rosji, a popularność Miedwiediewa spadała. Chociaż ponownie pełnił funkcję premiera w latach 2012–2020, jego wpływy znacznie osłabły, zwłaszcza po zarzutach korupcyjnych ze strony Fundacji Walki z Korupcją Aleksieja Nawalnego. W 2017 r. jego popularność spadła do 38% i utrzymywała się na tym poziomie do czasu rezygnacji z funkcji premiera w 2020 r. Mimo zmniejszenia wpływów Miedwiediew pozostaje w ścisłym kręgu elity Putina, który mianował go zastępcą przewodniczącego Rady Bezpieczeństwa Rosji, konstytucyjnego organu doradczego prezydenta (który jest jej przewodniczącym), koordynującego kwestie dotyczące interesów narodowych i bezpieczeństwa. Rok po inwazji na pełną skalę Miedwiediew napisał w artykule dla rządowej gazety „Rossijskaja Gazieta”, że „konfrontacja będzie bardzo długa i jest już za późno, aby okiełznać krnąbrnych (tj. USA)” i „będzie trwać przez dziesięciolecia”[10]. Stawia to Miedwiediewa na czele wojny informacyjnej z Ukrainą i Zachodem.

Styl przywództwa Miszustina był inny, bardziej technokratyczny i zorientowany na wyniki. Miszustin miał doświadczenie pracy w administracji i w zarządzaniu instytucjami państwowymi, szczególnie w obszarze polityki podatkowej. Jego nominacja na stanowisko premiera była mniej związana z ideologią, a bardziej z jego zdolnością do zarządzania gospodarką i wdrażania reform. Miszustin unikał publicznych kontrowersji. Jego praca charakteryzowała się dyskretnym zarządzaniem programami państwowymi, a nominacja na stanowisko premiera nastąpiła, gdy Rosja potrzebowała stabilizującej, technokratycznej postaci do zarządzania gospodarką. Podczas gdy Miedwiediew często pojawiał się w życiu publicznym Rosji, rola Miszustina była bardziej administracyjna, skupiona na zarządzaniu państwem.

Zaangażowanie Miedwiediewa i Miszustina w agresję

Miedwiediew i Miszustin są nie tylko urzędnikami lojalnymi wobec Putina, ale byli odpowiedzialni za przygotowanie, koordynację i realizację rosyjskiej okupacji Ukrainy od aneksji Krymu w roku 2014. Jako premier Miedwiediew zorganizował 31 marca 2014 r. pierwsze posiedzenie rosyjskiego gabinetu na zaanektowanym terytorium Ukrainy[11], a następnie nadzorował realizację aneksji części terytorium tego państwa, m.in. działalność powołanego specjalnie w tym celu Federalnego Ministerstwa do Spraw Krymu (istniało w latach 2014–2015). W dniu 11 sierpnia 2014 r. Miedwiediew wydał dekret rządowy nr 790, zatwierdzający tzw. federalny docelowy program rozwoju społeczno-gospodarczego Republiki Krymu i miasta Sewastopol na okres do 2020 r. Przeznaczono w nim prawie 247 mld rubli (ok. 6,8 mld dol. według kursu z 8 listopada 2014 r.) na budowę mostu łączącego Krym z rosyjskim lądem i infrastrukturę pomocniczą[12].

Obaj politycy uczestniczyli w posiedzeniu rosyjskiej Rady Bezpieczeństwa na Kremlu 21 lutego 2022 r., podczas której poparli propozycję uznania niepodległości tzw. Donieckiej Republiki Ludowej (DRL) i Ługańskiej Republiki Ludowej (ŁRL). Następnie Miszustin jako premier wziął aktywny udział w rosyjskiej inwazji na Ukrainę. W dniach 23–27 września 2022 r. na okupowanych terytoriach Ukrainy Rosja przeprowadziła tzw. referenda w sprawie aneksji[13]. Miszustin uczestniczył w realizacji polityki, która miała na celu uczynienie rosyjskiej okupacji tych terytoriów trwałą. Twierdził, że „Doniecka i Ługańska republiki ludowe, obwody zaporoski i chersoński stały się częścią Rosji. Prezydent polecił nam zintegrować je ze wspólną przestrzenią społeczno-gospodarczą Rosji i doprowadzić je pod każdym względem do poziomu krajowego. Uruchomiliśmy kompleksowy program rozwoju dla tych regionów”[14]. Program ten obejmował kwestie gospodarcze, opieki zdrowotnej, edukacji i infrastruktury[15].

21 października 2022 r. Miszustin został mianowany szefem Rady koordynacyjnej przy rządzie Federacji Rosyjskiej ds. zaspakajania potrzeb sił zbrojnych Rosji, innych oddziałów, formacji wojskowych i organów wojskowych do celów wojny Rosji z Ukrainą[16]. Zadaniem Rady było m.in. zapewnienie dostaw broni, organizacja logistyki i budowa obiektów infrastruktury wojskowej na „nowych terytoriach”. Od października 2022 r. do czerwca 2024 r. Rada pod przewodnictwem Miszustina spotkała się 20 razy (początkowo dwa razy w miesiącu, a od 2023 r. raz w miesiącu lub rzadziej). Zajmowała się potrzebami logistycznymi i socjalnymi uczestników tzw. specjalnej operacji wojskowej (jak Rosjanie określają wojnę z Ukrainą) i ich rodzin. Miszustin stwierdził, że „podjęliśmy środki w celu znacznego zwiększenia produkcji najbardziej poszukiwanych systemów uzbrojenia” (31 marca 2023 r.). Na spotkaniu 19 lutego 2024 r. Miszustin zapewnił, że dzięki wsparciu rządu na „nowych terytoriach przywrócono” 18 tys. obiektów, w tym 6,5 tys. budynków mieszkalnych i instytucji społecznych, a także ponad 2 tys. km dróg[17].

30 maja 2023 r. Miszustin powiedział, że głównym celem prac rządu jest integracja „nowych” regionów Federacji Rosyjskiej i osiągnięcie w nich ogólnorosyjskiego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w ciągu najbliższych ośmiu lat[18]. Przekonywał, że rosyjskie programy społeczne zostały rozszerzone na nowo przyłączone terytoria, twierdząc, że „rozszerzyliśmy kapitał macierzyński na Doniecką i Ługańską Republikę Ludową, obwody zaporoski i chersoński”[19]. Od kwietnia 2023 r. Miszustin zarządza ponadto częścią funduszy przydzielonych żołnierzom uczestniczącym w wojnie[20]. 15 lutego 2024 r. podpisał dekret o przeznaczeniu dodatkowych 18 mld rubli na rzecz funduszu „Obrońcy Ojczyzny” – państwowego Funduszu Wsparcia Uczestników Specjalnej Operacji Wojskowej[21].

Jako premier Rosji Miszustin jest również odpowiedzialny za wydawanie przepisów wspierających rosyjskie wysiłki wojskowe, w tym uchwały nr 2515 z 29 grudnia 2022 r., upraszczającej import sprzętu elektronicznego podwójnego zastosowania, oraz uchwały nr 2084 z 17 listopada 2022 r. w sprawie zwolnień podatkowych i celnych dla wysyłanych do Rosji towarów o krytycznym znaczeniu, w tym wykorzystywanych do działań wojennych (elektronika, metalurgia). Miszustin jest ponadto współodpowiedzialny za przygotowywanie regulacji wykorzystywanych do realizacji agresji i wspierania prowadzenia wojny. Obejmuje to np. regulacje zwiększające budżet Ministerstwa Obrony i wydatków wojskowych. Jak już wspomniano, zgodnie z rosyjskim ustawodawstwem wprowadzenie zmian w tej dziedzinie nie byłoby możliwe bez udziału Miszustina.

Podczas inwazji na pełną skalę z Miszustinem jako premierem Miedwiediew również otrzymał ważną rolę w realizacji rosyjskich działań wojennych. 26 grudnia 2022 r. został mianowany przez Putina pierwszym zastępcą szefa Komisji Wojskowo-Przemysłowej[22]. Pełniąc tę funkcję, był odpowiedzialny za organizowanie spotkań z firmami przemysłu wojskowego oraz tworzenie rad i grup roboczych w ramach Komisji[23], a także za bieżące zarządzanie jej pracą. Pierwsze spotkanie grupy roboczej Komisji Wojskowo-Przemysłowej odbyło się 10 stycznia 2023 r. i było poświęcone „monitorowaniu produkcji broni na żądanie, sprzętu wojskowego i specjalnego oraz broni”[24]. 24 stycznia 2023 r. Miedwiediew zorganizował kolejne spotkanie grupy w jednym z największych przedsiębiorstw rosyjskiego przemysłu obronnego, Korporacji Kałasznikow w Iżewsku, gdzie zbadał próbki broni, sprzętu i technologii opracowanych i wyprodukowanych przez korporację[25]. Według Miedwiediewa Rosja zwiększała produkcję broni, w tym najnowszych typów, wykorzystując nowe technologie[26]. Od tego czasu Miedwiediew przewodniczył dziewięciu posiedzeniom grupy roboczej Komisji Wojskowo-Przemysłowej Federacji Rosyjskiej ds. monitorowania produkcji broni na żądanie, sprzętu wojskowego i specjalistycznego oraz broni[27].

Miedwiediew był również odpowiedzialny za kontrolę procesu rekrutacji żołnierzy kontraktowych do rosyjskiej armii. Twierdzi, że to m.in. dzięki jego staraniom w październiku 2023 r. ponad 1600 osób dziennie podpisywało kontrakt na służbę wojskową na Ukrainie[28]. 1 grudnia 2023 r. na spotkaniu w sprawie odtworzenia Sił Zbrojnych Federacji Rosyjskiej Miedwiediew zauważył, że w całym 2023 r. do służby wojskowej wcielono ponad 452 tys. żołnierzy[29].

Podczas inwazji przeciwko Ukrainie Miedwiediew stał się jednym z czołowych propagandzistów wojennych. Na kanale Telegram, który utworzył w tym celu, zachęcał Rosjan do wysiłku wojskowego, porównując trwającą inwazję do Wielkiej Wojny Ojczyźnianej (II wojny światowej). Wielokrotnie groził nie tylko Ukrainie, ale także Zachodowi konfliktem nuklearnym, jeśli kraje NATO nie ugną się pod żądaniami Rosji i Putina. Zanegował istnienie Ukrainy jako suwerennego państwa i stwierdził „dopóki żyję, zrobię wszystko, by zniknęli”. Groził zajęciem ukraińskich miast, w tym Kijowa i Odessy. Twierdził, że „Ukraina to Rosja” odmawiając Ukrainie prawa do niezależnego istnienia. Miedwiediew oświadczył także, że jego zdaniem wojna powinna zakończyć się całkowitą kapitulacją Ukrainy. Argumentował, że konieczna jest „demilitaryzacja kraju”, a także „uznanie przez społeczność międzynarodową nazistowskiego charakteru reżimu politycznego w Kijowie i przymusowa denazyfikacja wszystkich władz byłej Ukrainy”[30].

Ocena prawna

W odróżnieniu od innych zbrodni sprawcą agresji musi być osoba „faktycznie sprawująca kontrolę nad lub kierująca działaniami politycznymi lub wojskowymi” państwa, które dopuściło się aktu agresji[31]. W tym kontekście należy podkreślić, że stanowisko premiera Rosji pozostaje jedną z najważniejszych funkcji państwowych i nadaje znaczne uprawnienia. Premier stoi na czele rządu i organizuje jego pracę, reprezentuje go na zewnątrz, przewodniczy jego posiedzeniom z głosem decydującym, podpisuje wszystkie akty rządowe, w tym uchwały i zarządzenia, ponosząc polityczną odpowiedzialność za ich treść. Tymczasowo wykonuje również obowiązki prezydenta, jeśli ten ostatni jest niezdolny do pracy, i formalnie jest drugą osobą w państwie. Po zmianach konstytucyjnych z 2020 r. formalny status premiera Rosji został osłabiony na rzecz prezydenta, ale nadal pozostaje istotny. Premier Rosji jest osobiście odpowiedzialny za funkcjonowanie ministerstw cywilnych, w tym za definiowanie kierunku ich działalności, nadzorowanie ich i regulowanie oraz określanie budżetu, chociaż technicznie decyzje te są podejmowane przez cały rząd[32]. Wywiera on silny wpływ na rosyjski aparat państwowy, zwłaszcza w sektorach „cywilnych”, które wspierają wysiłek wojenny. Zarówno Miedwiediew, jak i Miszustin mieli więc szerokie możliwości kształtowania polityki państwa.

Aby na podstawie Statutu Rzymskiego ustalić odpowiedzialność danej osoby za zbrodnię agresji, konieczne jest również ustalenie formy udziału sprawcy w zbrodni, tj. stwierdzenie, czy planował, przygotowywał, zainicjował lub wykonał akt agresji[33].

Jak wskazano powyżej, Miedwiediew jako premier podjął aktywne działania w celu przeprowadzenia aneksji części terytorium Ukrainy do Rosji i nadzorował prace utworzonego w tym celu Federalnego Ministerstwa do Spraw Krymu. Działania te wyczerpują definicję agresji w rozumieniu art. 25 ust. 3 lit. a) SR. Co więcej, choć mógł podjąć kroki zmierzające do usunięcia szefów „resortów siłowych” ze stanowisk, nie zrobił tego, mimo że w 2014 r. realizowali oni rosyjską agresję na Ukrainę, o czym musiał wiedzieć. W związku z tym można go uznać za osobę, która przyczyniła się do popełnienia przestępstwa agresji, zgodnie z art. 25 (3) lit. d) SR. Jako zastępca przewodniczącego rosyjskiej Rady Bezpieczeństwa, który kierował wieloma jej posiedzeniami, Miedwiediew miał również wpływ na kluczowe decyzje dotyczące inwazji, okupacji wojskowej i aneksji części Ukrainy. Jest to dodatkowy argument za uznaniem go za jedną z osób, które popełniły zbrodnię agresji w rozumieniu art. 25 ust. 3 lit. a) Statutu. Innym argumentem jest jego bezpośrednie zaangażowanie w działania mające na celu konsolidację kontroli i rozszerzenie władzy Rosji nad okupowanymi terytoriami Ukrainy. Jako pierwszy zastępca szefa Komisji Wojskowo-Przemysłowej Miedwiediew był również kluczową osobą odpowiedzialną za tworzenie polityki państwa w zakresie funkcjonowania kompleksu wojskowo-przemysłowego, będącego trzonem rosyjskiej machiny wojennej. Chociaż był tylko zastępcą, faktycznie kierował znaczną częścią prac komisji, ponieważ jej szef, którym formalnie był Putin, w dużym stopniu polegał na Miedwiediewie w wykonywaniu związanych z tym zadań. Można zatem stwierdzić, że pomagał i podżegał do popełnienia zbrodni agresji, w tym poprzez zapewnienie środków do jej popełnienia, co spełnia kryteria art. 25 ust. 3 lit. c) SR. Można również uznać, że Miedwiediew podżegał lub nakłaniał do zbrodni agresji przeciwko Ukrainie, wielokrotne wzywając obywateli rosyjskich do wstąpienia do sił zbrojnych oraz prowadząc działania propagandowe, mające na celu zaprzeczenie państwowości Ukrainy i podważenie jej integralności terytorialnej i niezależności politycznej. W związku z tym spełnia on warunki art. 25 ust. 3 lit. b) SR.

Miszustin aktywnie wspierał również rosyjski wysiłek wojskowy, szczególnie w sferze gospodarczej i administracyjnej. Nie tylko zabezpieczał zasoby finansowe i utrzymywał stabilność gospodarczą państwa, ale jako przewodniczący Rady koordynacyjnej przy rządzie Federacji Rosyjskiej był odpowiedzialny za prace, które bezpośrednio przyczyniły się do poprawy zdolności wojskowych Rosji, takie jak dostawy broni czy budowa obiektów wojskowych i logistycznych. W związku z tym pomagał i podżegał lub w inny sposób przyczynił się do popełnienia zbrodni agresji, w tym dostarczenia środków do jej popełnienia, zgodnie z wymogami art. 25 ust. 3 lit. c) SR. Miszustin osobiście kierował ponadto wieloma działaniami związanymi z wdrażaniem administracji terytoriów ukraińskich i ich aneksją do Rosji. Jako członek rosyjskiej Rady Bezpieczeństwa i najbliższego kręgu doradców prezydenta Putina był też zaangażowany w formułowanie kluczowych decyzji dotyczących inwazji, okupacji wojskowej i aneksji części Ukrainy. W związku z tym można go również uznać za jednego ze sprawców zbrodni agresji w rozumieniu art. 25 ust. 3 lit. a) SR.

Aby dana osoba mogła zostać pociągnięta do odpowiedzialności karnej, konieczne jest również udowodnienie umyślności, czyli popełnienia określonych czynów ze świadomością i zamiarem[34]. Sprawca musi być świadomy faktów stanowiących oczywiste naruszenie Karty Narodów Zjednoczonych, ale nie musi dokonać własnej oceny braku legalności lub rażącego charakteru naruszenia[35].

W przypadku działań wojskowych podjętych przez Rosję w 2014 r. Miedwiediew jako premier musiał mieć wiedzę o przyjęciu i ogólnej treści m.in. rezolucji zgromadzeń parlamentarnych OBWE i Rady Europy[36], które jednoznacznie określały rosyjskie działania mianem agresji (a w przypadku tej ostatniej także naruszeniem Karty Narodów Zjednoczonych). To samo dotyczy inwazji na pełną skalę w 2022 r. – w tym przypadku jako wiceprzewodniczący Rady Bezpieczeństwa Rosji musiał wiedzieć, że rosyjskie działania zostały uznane za agresję i naruszenie Karty Narodów Zjednoczonych między innymi przez Zgromadzenie Ogólne ONZ[37] i Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy[38], a także w licznych pakietach sankcji przeciwko Rosji, które zostały przyjęte przez Unię Europejską, Stany Zjednoczone i inne państwa (sankcje były szczególnie często przedmiotem obrad Rady Bezpieczeństwa). Ze względu na zajmowane stanowisko Miszustin musiał mieć również świadomość, że działania prowadzone przez Rosję zostały scharakteryzowane jako agresja przez wspomniane organy międzynarodowe w licznych pakietach sankcji, których skutkom Miszustin starał się przeciwdziałać.

Wnioski i rekomendacje

Odpowiedzialność za rosyjską agresję na Ukrainę nie powinna ograniczać się do Władimira Putina – jest to nie tylko jego wojna, ale bezpośrednio wspiera ją rosyjska elita i bierna większość Rosjan. Miedwiediew i Miszustin należą do najbardziej osobiście odpowiedzialnych za zbrodnię agresji na Ukrainę. Pomimo odmiennej roli w systemie politycznym Rosji i zmian konstytucyjnych, gdy byli u władzy, obaj kształtowali politykę państwa w odniesieniu do wielu kwestii związanych z realizacją rosyjskiej okupacji Ukrainy, aneksją części jej terytorium i wsparciem wysiłku wojskowego.

Możliwość ukarania takich osób zależy od okoliczności. W przypadku upadku reżimu Władimira Putina, odsunięcia obecnej elity od władzy i gruntownej reformy sądownictwa możliwe byłoby ukaranie ich przez sądy w Rosji na podstawie obowiązującego rosyjskiego prawa karnego, ponieważ, jak wspomniano, zabrania ono również wszczynania i prowadzenia wojen napastniczych, a więc dokonywania agresji. W zależności od kwalifikacji prawnej możliwe byłoby jednak skazanie ich na maksymalnie 15–20 lat pozbawienia wolności. Kluczowym problemem jest jednak fakt, że koniec reżimu Putina trudno obecnie uznać za bliski, co oznacza odkładanie wymierzenia sprawiedliwości w nieskończoność.

Choć pociągnięcie do odpowiedzialności karnej osób odpowiedzialnych za agresję przewidują także kodeksy karne innych państw – w tym Polski – indywidualne działania państw w tym kierunku najprawdopodobniej nie byłyby skuteczne. Pomijając trudności z ujęciem poszczególnych poszukiwanych osób, postępowanie przed sądami krajowymi rodziłoby możliwość naruszenia norm dotyczących immunitetów najwyższych funkcjonariuszy państwowych. Na gruncie prawa międzynarodowego chronią one prezydenta, premiera i ministra spraw zagranicznych[39], ale część sądów krajowych stosowała je także m.in. wobec ministrów obrony[40]. Oznacza to, że trudno byłoby pociągnąć do odpowiedzialności niektórych rosyjskich urzędników, którzy faktycznie kontrolują lub kierują działaniami politycznymi lub wojskowymi Rosji – i to paradoksalnie głównie tych, którzy mieli największy wpływ na decyzję o rozpoczęciu i przeprowadzeniu agresji na Ukrainę.

Rozwiązaniem wskazanych problemów byłoby powołanie międzynarodowego trybunału ds. zbrodni agresji przeciwko Ukrainie, na wzór innych trybunałów działających w takich sprawach, np. międzynarodowych trybunałów wojskowych w Norymberdze i Tokio. Mógłby on rozpocząć działalność niezależnie od trwania reżimu Putina i, w zależności od statutu, mógłby wydawać wyroki dłuższe niż przewidziane w ustawodawstwie krajowym, a jednocześnie jego działalność nie byłaby sprzeczna z osobistymi immunitetami najwyższych urzędników państwowych. Praktyka sądów międzynarodowych generalnie wskazuje bowiem, że immunitet osobisty nie ma zastosowania przed międzynarodowymi sądami i trybunałami, pod warunkiem że są one „wystarczająco międzynarodowe”[41]. Powołanie trybunału jest tym bardziej istotne w kontekście dyskusji na temat ewentualnych negocjacji pokojowych i zakończenia wojny na Ukrainie, gdyż nie pozwoliłoby na podważenie międzynarodowego porządku opartego na prawie międzynarodowym ani na wysłanie niebezpiecznego sygnału, że agresja może pozostać bezkarna.

Szanse na uzyskanie powszechnego poparcia dla utworzenia odrębnego trybunału ds. zbrodni agresji przeciwko Ukrainie na forum ONZ są ograniczone z powodu sceptycyzmu znacznej liczby krajów rozwijających się, które mają istotną siłę głosu w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ. Tymczasem przyjęcie odpowiedniej rezolucji właśnie przez ten organ jest konieczne, biorąc pod uwagę niemożność ustanowienia takiego trybunału w drodze rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ ze względu na pewne skorzystanie Rosji z prawa weta. Taki trybunał mógłby działać także w ramach Rady Europy, organizacji o silnych uprawnieniach zapewniających poszanowanie praworządności i praw człowieka w wymiarze europejskim. Alternatywne opcje ustanowienia go pod auspicjami innych organizacji (UE, OBWE) wydają się mniej korzystne. Biorąc pod uwagę, że członkostwo w UE dotyczy znacznie mniejszej liczby państw, „wystarczająco międzynarodowy” profil i legitymacja trybunału mogłyby być kwestionowane. W OBWE z kolei nie byłoby możliwe zbudowanie niezbędnego konsensusu ze względu na nieuniknioną odmowę poparcia jakiejkolwiek decyzji przez Rosję, a być może także Białoruś. Fakt, że Rosja nie jest członkiem Rady Europy (została wydalona) nie musi być przeszkodą w ustanowieniu takiego trybunału – trybunały w Norymberdze i Tokio również zostały ustanowione bez bezpośredniego udziału państw, których obywatele dopuścili się agresji przed i podczas II wojny światowej. Wskazane byłoby również stworzenie możliwości przystąpienia do takiego trybunału państw trzecich, które nie są członkami Rady, co uczyniłoby jego wsparcie ponadregionalnym i jeszcze bardziej wzmocniło jego legitymację.

Do czasu powołania specjalnego trybunału wskazana byłaby kontynuacja ścigania zbrodni rosyjskiej agresji przez Międzynarodowe Centrum Ścigania Zbrodni Agresji przeciwko Ukrainie (ICPA) utworzone w 2023 r. pod egidą UE, które będzie wówczas w stanie przekazać zebrany materiał dowodowy nowo utworzonemu organowi. Pożądana jest także dalsza współpraca Polski z ICPA i udział we Wspólnym Zespole Śledczym (JIT) powołanym do ścigania zbrodni międzynarodowych popełnionych na Ukrainie. Przydatne byłoby ponadto sporządzenie, wspólnie z innymi państwami sprzeciwiającymi się agresji na Ukrainę, listy osób, które powinny zostać postawione przed trybunałem, w tym dwóch premierów, których udział w agresji został przeanalizowany powyżej. Wskazane byłoby też użycie środków dyplomatycznych w porozumieniu z tymi krajami i z UE, aby spróbować przekonać niektóre państwa członkowskie Rady Europy, takie jak Armenia, Bośnia i Hercegowina czy Turcja, do poparcia idei utworzenia trybunału.