Jakie decyzje podjęto na soborze?

Sobór zadecydował o powołaniu nowego kościoła prawosławnego – Cerkwi Prawosławnej Ukrainy. W jego skład weszły dotychczasowe struktury Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego (UCP PK), Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej oraz obecnie nieokreślona część struktur Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego (UCP PM). Zwierzchnikiem nowej Cerkwi został Epifaniusz (Serhij Dumenko), metropolita perejasławsko-chmielnicki i białocerkiewski UCP PK, który będzie nosił tytuł metropolity kijowskiego i całej Ukrainy. CPU będzie kościołem autokefalicznym. Epifaniusz odbierze tomos (akt potwierdzający niezależność CPU) w przeddzień prawosławnego Bożego Narodzenia – 6 stycznia 2019 r. – z rąk patriarchy konstantynopolitańskiego Bartłomieja. 

Kim jest nowy zwierzchnik ukraińskiej Cerkwi?

Wybór 39-letniego Epifaniusza to efekt kompromisu między Konstantynopolem i otoczeniem patriarchy Filareta, dotychczasowego zwierzchnika UCP PK. Filaret, który początkowo sam zamierzał stanąć na czele nowej Cerkwi, zrezygnował pod naciskiem patriarchy konstantynopolitańskiego Bartłomieja, jednak pod warunkiem wyboru swojego protegowanego. Decyzję tę podczas soboru wsparł prezydent Poroszenko, który namówił głównego kontrkandydata, metropolitę Michała (również z UCP PK), do wycofania się. Epifaniusz uważany jest za prawą rękę Filareta, u boku którego zrobił błyskawiczną karierę, uzyskując godność arcybiskupa w ciągu zaledwie czterech lat od otrzymania święceń diakońskich. Jego wybór na stanowisko zwierzchnika CPU gwarantuje Filaretowi nieformalny wpływ na działalność nowej Cerkwi.

Co to oznacza dla sytuacji religijnej na Ukrainie?

Sobór zapoczątkował radykalną zmianę układu sił w ramach ukraińskiego prawosławia. CPU zajmie dotychczasowe miejsce UCP PM jako najbardziej wpływowa i prestiżowa Cerkiew na Ukrainie. Będzie cieszyć się przychylnością i wsparciem ze strony władz państwowych. Nie jest jednak przesądzone czy (i kiedy) UCP PM utraci na korzyść CPU status największej Cerkwi (posiada obecnie ok. 13 tys. parafii). Będzie to zależało od liczby parafii, które zdecydują się zmienić przynależność i dołączyć do CPU. Proces przechodzenia do CPU będzie obfitował w liczne konflikty na szczeblu lokalnym dotyczące praw użytkowania obiektów sakralnych. Niewykluczone będzie wówczas zaangażowanie organów porządku publicznego.

Jakie jest polityczne znaczenie autokefalii?

Powołanie CPU jest jednym z najważniejszych kroków w stronę dalszego uniezależniania się Ukrainy od Rosji. Jej utworzenie popiera ok. 1/3 Ukraińców – najwięcej (ok. 60%) na zachodzie kraju, a najmniej (ok. 14%) na wschodzie, a przeciw jest ok. 20%. Powstanie CPU powinno wzmocnić pozycję polityczną ubiegającego się o reelekcję prezydenta Poroszenki, który zainicjował starania o autokefalię.

Utworzenie CPU spotkało się z wrogą reakcją Rosji, która będzie wykorzystywała je do podsycania protestów o podłożu religijnym. Mogą być one gwałtowne, zwłaszcza jeśli dojdzie do sporów o majątek UCP PM, bądź do prób siłowego przekazania go CPU. W skrajnym wypadku Rosja może wykorzystać ochronę wiernych UCP PM jako pretekst do podjęcia kolejnej interwencji – zwłaszcza na wschodzie Ukrainy.

Co powstanie nowej ukraińskiej Cerkwi oznacza dla światowego prawosławia?

Nadanie autokefalii ukraińskiej cerkwi było od lat przedmiotem sporów, w 2016 r. stając się jedną z przyczyn niepowodzenia soboru wszechprawosławnego. Z powodu przyznania autokefalii Ukrainie jedność kanoniczną z Konstantynopolem zerwała Rosyjska Cerkiew Prawosławna (RCP). Przeciw decyzji o autokefalii otwarcie opowiedziały się Cerkiew antiocheńska, polska i serbska. Mimo silnych związków z RCP, ze względu na kwestie religijno-polityczne, głosu nie zabrały Cerkiew bułgarska i gruzińska. Decyzję patriarchy Konstantynopola wsparły natomiast Cerkwie grecka i rumuńska. Choć przyznanie autokefalii Ukrainie nie powinno doprowadzić do zerwania jedności kanonicznej pomiędzy innymi Cerkwiami niż moskiewska i konstantynopolitańska, spory na tym tle będą niekorzystnie rzutować na spójność świata prawosławnego.