23 lipca br. przypadła setna rocznica rozpoczęcia pierwszego zjazdu Komunistycznej Partii Chin[1]. Dzień ten jest w ChRL uznawany za symboliczną datę powstania dzisiejszej partii, mimo że w późniejszych latach podlegała ona wielu transformacjom personalnym, programowym i strukturalnym. W momencie proklamacji Chińskiej Republiki Ludowej w 1949 r. większość uczestników pierwszego zjazdu była już poza partią. Niektórzy dołączyli do konkurencyjnego Kuomintangu (np. Li Hanjun[2]), inni (np. Chen Gingbo[3]) byli zaangażowani w kolaborację z Japończykami. Część uczestników zjazdu na skutek wewnętrznej rywalizacji opuściła ugrupowanie i udała się na emigrację (np. Zhang Guotao[4]). W propagandzie ChRL podkreślana jest jednak ciągłość organizacji od 1921 r. oraz jej patriotyczny charakter, co jest tylko częściowo prawdziwe, gdyż powstanie partii wynikało z inspiracji sowieckiej. Więzy pomiędzy KPCh a bolszewikami były specyficzne – Chińczycy korzystali z ich wsparcia i deklarowali zależność, ale w swojej ideologii odwoływali się także do haseł narodowych, dotyczących np. odbudowy Chin. Polityczne i programowe podstawy KPCh ukształtowały się już po 1949 r., m.in. przez lata rządów Mao Zedonga i Deng Xiaopinga, podlegając transformacjom, ale utrzymując deklaracje wierności ideałom marksizmu-leninizmu, zwłaszcza w kontekście znaczenia partii jako organizacji nadrzędnej wobec państwa. Szczególny charakter w tym kontekście ma polityka realizowana od 2012 r. przez sekretarza generalnego KPCh Xi Jinpinga.

W 1997 r., podczas 15. zjazdu KPCh, ówczesny sekretarz generalny Jiang Zemin ogłosił koncepcję „dwóch stulatek” (liang ge yi bai nian)[5], którą w 2012 r. Xi odnowił i uczynił dominującą w doktrynie partii. Koncentruje się ona na rozwoju społeczno-gospodarczym Chin i realizacji tzw. chińskiego marzenia[6] w perspektywie dwóch setnych rocznic: powstania KPCh (2021 r.) i proklamacji ChRL (2049 r.). W tym kontekście tegoroczne obchody są okazją do zamknięcia kolejnego etapu rozwoju ChRL i związanych z tym działań KPCh. Polityczny charakter tej rocznicy stwarza także sposobność do wzmocnienia nastrojów nacjonalistycznych, od dawna stanowiących główny składnik legitymacji partii w społeczeństwie[7]. Stanowi też okazję do sprawdzenia lojalności aparatu partyjnego wobec idei głoszonych przez obecne kierownictwo KPCh. Dlatego tegoroczne obchody miały charakter centralnie sterowany, obejmując wszystkie dziedziny życia, łącznie z turystyką do miejsc pamięci czy konferencjami w zakładach pracy. Podsumowaniem triumfalnej retoryki o skuteczności partii i podporządkowaniu jej społeczeństwa była starannie wyreżyserowana główna ceremonia na placu Tiananmen w Pekinie (1 lipca) z udziałem wiwatujących tłumów, choć bez wojskowej defilady. Została ona zwieńczona przemówieniem programowym Xi Jinpinga[8], które nie zawierało nowych haseł i nie wskazywało na zmianę polityki, ale stanowiło przede wszystkim wyraz uznania dla KPCh i jej historii. Xi uznał, że ChRL udało się osiągnąć samodzielną i silną pozycję na świecie, oraz że jest zdeterminowana i gotowa do obrony swoich interesów. W przemówieniu Xi w obrazowy sposób ostrzegał wrogów, że agresja z ich strony spotka się z krwawą i zdecydowaną odpowiedzią Chińczyków.

W przemówieniu Xi odwoływał się do „zmodernizowanej” wizji historii KPCh[9], zgodnej z opublikowaną w 2021 r. kolejną oficjalną interpretacją jej dziejów. Stanowi ona ważny element definiujący obecną politykę Chin i postrzeganie rzeczywistości przez KPCh. Xi Jinping podkreślił, że ChRL udało się zrealizować pierwszy ze „stuletnich celów” – zbudować społeczeństwo o średniej zamożności, czyli podwoić od 2010 r. PKB per capita[10] i rozwiązać historyczny problem biedy. Kontynuowana jest realizacja drugiego celu, który ma zostać osiągnięty przed 2049 r. – budowa nowoczesnego państwa socjalistycznego[11]. Przemówienie Xi koncentrowało się na pozytywnych zmianach w ciągu ostatnich stu lat, będących zasługą przyjęcia w Chinach doktryny marksizmu-leninizmu[12]. Xi Jinping dowodził, że bez starań KPCh nie byłoby Chińskiej Republiki Ludowej i jej późniejszego rozwoju gospodarczego, którego symbolicznym zwieńczeniem jest rozwijany program kosmiczny[13]. Xi wskazał, że udało się to mimo starań innych państw, które zmierzały do powstrzymania rozwoju Chin.

Propaganda a rzeczywistość

Według KPCh jej dominująca pozycja w systemie politycznym ChRL, podkreślana podczas obchodów rocznicowych, jest podstawowym warunkiem utrzymania integralności terytorialnej Chin. Dotyczy to wojny domowej (1945–1949) i okresu po proklamowaniu ChRL, kiedy KPCh siłą lub na skutek uzgodnień z ZSRR uzyskała dużą część obecnego terytorium państwa. Przykładem jest obszar Tybetańskiego Regionu Autonomicznego, który został podbity przez Chińczyków w 1950 r.[14], czy Ujgurskiego Regionu Autonomicznego, który przed anektowaniem przez ChRL w 1949 r. był w dużej mierze rządzony przez Ujgurów[15]. Późniejsze zasługi KPCh mają obejmować m.in. odzyskanie Hongkongu od Wielkiej Brytanii w 1997 r. i Makau od Portugalii w 1999 r., a także dążenie do przyłączenia Tajwanu. Ze względu na zróżnicowanie kulturowe, etniczne i językowe poszczególnych prowincji[16] silna władza partii ma również służyć opanowaniu separatyzmów i tendencji autonomicznych, m.in. w Sinciangu, Tybecie, Hongkongu czy Mongolii Wewnętrznej. Propaganda tworzona przez chińskie władze, analityków czy media partyjne odwołuje się m.in. do doświadczenia rozpadu ZSRR. Decyzja Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego o przeprowadzeniu zmian politycznych w latach 80. XX w. jest traktowana przez KPCh jako jeden z głównych powodów dezintegracji Związku Radzieckiego[17]. Dążenie do utrzymania integralności terytorialnej jest w tym kontekście nie tylko elementem sukcesu KPCh, ale także spoiwem łączącym partię ze społeczeństwem.

Istnienie KPCh jest w tej narracji nie tylko głównym warunkiem utrzymania obecnego stanu terytorialnego Chin, ale też docelowego zjednoczenia ziem chińskich. ChRL, przede wszystkim z powodów politycznych, wywodzi swoje prawa historyczne do Tybetu, Sinciangu czy Morza Południowochińskiego z często zmanipulowanych, a nawet fałszywych przesłanek. Podważanie roszczeń terytorialnych ChRL, jej obecnego terytorium czy systemu politycznego jest w optyce chińskiej próbą de facto delegitymizacji partii. Dlatego nieuznany przez ChRL, niekorzystny dla niej werdykt międzynarodowego trybunału arbitrażowego o przynależności terytorialnej Morza Południowochińskiego był z chińskiej perspektywy kwestią polityczną a nie prawną. Taka optyka dotyczy także Tajwanu, gdzie przemiany demograficzne i społeczne przybliżają perspektywę ogłoszenia niepodległości[18]. Jest to odrzucane przez KPCh i przekłada się na nasilenie werbalnej agresji ze strony ChRL, uniemożliwiając jej uwzględniające aktualne uwarunkowania rozmowy z Tajwanem na temat relacji dwustronnych.

Ważną częścią mitu o sukcesie KPCh jest jej wkład w rozwój gospodarczy Chin, osiągnięcie pozycji drugiej gospodarki świata i zwiększenie dobrobytu Chińczyków. Mechanizm jest ten sam, co w przypadku kwestii integralności terytorialnej. Działania władzy przedstawia się jako zorientowane na rozwój przedsiębiorczości, innowacyjności i nowoczesnych technologii. Katastrofalne skutki maoizmu dla gospodarki i dobrobytu Chińczyków są pomijane. Dotyczy to m.in. projektu Wielkiego Skoku z lat 1958–1962 czy „rewolucji kulturalnej” (1962–1976), które nie tylko skutkowały śmiercią milionów ludzi[19], ale też regresem gospodarczym (spadek produkcji, dochodów, zniszczenie infrastruktury) i edukacyjnym (m.in. na skutek zamknięcia szkół wyższych w latach 60.). Wydarzenia te pozbawiły też społeczeństwo możliwości rozwoju oraz obciążyły psychologiczną traumą obywateli żyjących jako ofiary pośród oprawców, bez rozliczenia zbrodni.

Także w okresie reform Deng Xiaopinga i „otwarcia na świat” od końca lat 70. XX w. KPCh koncentrowała uwagę na utrzymaniu władzy, czego najgłośniejszym wyrazem były wydarzenia z czerwca 1989 r.[20] Partia umożliwiła ograniczoną samodzielność Chińczyków w gospodarce, rozwijając jednocześnie mechanizmy kontrolne, co wynikało z przekonania o możliwym zagrożeniu dla stabilności państwa. W ostatnich latach mechanizmy te zostały dodatkowo wzmocnione, jeszcze silniej obciążając i uzależniając sektor prywatny od KPCh, m.in. przez konieczność tworzenia komórek partyjnych w przedsiębiorstwach. Obecna struktura PKB ChRL pokazuje, że to nie duże firmy państwowe (dysponujące m.in. łatwiejszym dostępem do kapitału) mają największy udział w jego tworzeniu, ale podmioty małe i średnie[21]. Ich działalność jest zaś krępowana m.in. istnieniem tzw. systemu hukou, czyli „paszportów” wewnętrznych. Ograniczenie to dotyczy ponad 400 milionów chińskich migrantów zarobkowych[22].

Zmanipulowane jest także twierdzenie władz ChRL o wyjściu Chińczyków ze stanu ubóstwa, co miało stanowić element realizacji celu na stulecie istnienia KPCh. W przekazie chińskich władz oznacza to przekroczenie progu ubóstwa ustalonego na 2,3 dolara dziennie, czyli mniej niż 2,9 dol., jak określa to Bank Światowy (BŚ). Dodatkowo BŚ zwraca uwagę, że Chiny są już państwem o wyższym średnim dochodzie, co oznacza, że realnie próg ubóstwa powinien być wyznaczony na 5,5 dol. Stosując taką metodologię nie można byłoby jednak stwierdzić, że ubóstwo w Chinach zostało zlikwidowane[23]. Rozwój gospodarczy ChRL przyniósł jednocześnie nierównomierny rozkład dochodów i rozwarstwienie społeczne (około 600 mln Chińczyków zarabia miesięcznie tylko nieco ponad 150 dol.). KPCh – choć świadoma takiego stanu rzeczy i dążąca do zwiększenia znaczenie konsumpcji w gospodarce – wpadła we własną pułapkę polityczną. Zmiana wymagałaby bowiem naruszenia interesów grup uprzywilejowanych (np. urzędników czy wojskowych), na których opiera się władza partii.

Działania KPCh z ostatnich 30 lat, umożliwiające funkcjonowanie przedsiębiorców i bogacenie się społeczeństwa, są źródłem legitymizacji partii i sposobem na skanalizowanie ewentualnych nastrojów krytycznych wobec niej. Efektem polityki gospodarczej, wciąż zakładającej kluczową rolę sektora państwowego, stał się nie tyle „socjalizm z chińską charakterystyką”, ale rozwarstwienie społeczne oraz powstanie grup uprzywilejowanych. Rosnąca liczebnie klasa średnia, której wielkość szacuje się na 700–900 mln osób, stała się na skutek tych decyzji często uzależniona od ponadwymiarowej pracy (tzw. system 996[24]), bez większych perspektyw zmiany sytuacji. Pogłębiło się także np. uzależnienie dostępności usług publicznych od posiadanych dochodów, spowodowane powszechną odpłatnością za ochronę zdrowia, edukację (także publiczną) czy infrastrukturę transportową (np. drogie szybkie koleje). Owoce wzrostu gospodarczego zostały też w dużej mierze wykorzystane do rozwoju mechanizmów represji, kontroli, aparatu partyjnego czy sił zbrojnych[25].

Wzrost gospodarczy w połączeniu z odgórnie sterowanym rozwojem technologicznym pozwala też KPCh podkreślać przewagę własnego modelu politycznego nad zachodnią liberalną demokracją. Kryzys gospodarczy z lat 2007–2009, fala populizmów i krytyka demokracji, a następnie pandemia COVID-19 dodatkowo przekonały KPCh, że nadszedł właściwy moment na zmianę paradygmatu – z selektywnego współdziałania z partnerami zachodnimi na stopniową konfrontację i ograniczanie współpracy. Z rocznicowego przemówienia Xi wprost wynikało, że Chińska Republika Ludowa dysponuje skuteczniejszymi niż stosowane przez świat zachodni rozwiązaniami politycznymi i gospodarczymi w kontekście walki z terroryzmem, relacji państwo-jednostka, zarządzania sytuacjami kryzysowymi czy budowy infrastruktury. Obchody rocznicy służą podkreśleniu pozytywnej oferty ChRL dla innych państw, w przeciwieństwie do „hegemonicznych i konfrontacyjnych” Stanów Zjednoczonych.

Jeszcze kilkanaście lat temu, wraz z otwieraniem się Chin na świat i zmianą ich sytuacji gospodarczej, KPCh stwarzała pozory możliwej współpracy z USA czy UE w ramach istniejącego ładu międzynarodowego, wykorzystując ich nadzieje na uzyskanie korzyści ekonomicznych. Po dwóch kadencjach Xi partia takie rozumowanie odrzuca, prezentując „socjalizm z chińską charakterystyką” i „myśl Xi” jako możliwe do wdrażania przez partnerów, ale tylko tych, którzy są otwarci na akceptację chińskich środków i ideologii[26]. W pragmatyczny i koniunkturalny sposób wykorzystywane jest partnerstwo z Rosją, z którą ChRL łączy ideologiczna i polityczna krytyka Zachodu. Chiny jednocześnie starają się związać ze sobą rosyjskie elity, oferując im korzyści ekonomicznie. Narracja KPCh wprost odwołuje się do historycznej wspólnoty doświadczeń także z innymi partnerami, czy to w ramach współpracy państw niezaangażowanych (na Bliskim Wschodzie i w Afryce) czy wspólnoty bloku komunistycznego (np. w Europie Środkowej). Pomija jednak w publicznej debacie ekspansywność maoizmu, kluczowego elementu polityki zagranicznej ChRL lat 60. czy 70.[27] Obejmował on m.in. promocję rewolucji, wsparcie finansowe, szkolenie wojskowe i polityczne ruchów narodowowyzwoleńczych na świecie. Jego elementem była zarówno pomoc dla Czerwonych Khmerów w Kambodży, maoistów w Indonezji, Indiach czy Peru, jak i chińska agresja na Wietnam w 1979 r. Przekaz o wyższości modelu chińskiego zakłada m.in. ignorowanie obowiązków wynikających z podpisanych i ratyfikowanych umów międzynarodowych (także np. w kontekście praw człowieka), a także milczenie na temat istniejących współzależności gospodarczych, np. z Tajwanem, Koreą Płd., UE albo USA. Partia jest też świadoma, choć publicznie tego nie przyzna, że mimo stałego rozwoju potencjał militarny i gospodarczy ChRL jest nadal mniejszy niż USA i ich partnerów, a zapowiadane przez KPCh zmiany mające nadać rozwojowi Chin nowy impet są zależne od sprostania wielu wyzwaniom i problemom wewnętrznym[28].

Współczesne oblicze partii

KPCh liczy obecnie ponad 90 milionów członków, co czyni ją największym ugrupowaniem politycznym na świecie. Głównym celem funkcjonowania partii jest podtrzymanie jej unikatowej roli w systemie politycznym ChRL, co wynika nie tylko z woli posiadania władzy i utrzymania przywilejów, ale także z realnego przekonania o powiązaniu losu KPCh z istnieniem ChRL. Zapisana w konstytucji z 1982 r. rola partii jako przewodniej siły w państwie[29], jej kontrola nad wszystkimi aspektami życia Chińczyków, brak odpowiedzialności członków w ramach cywilnego systemu prawnego, a także zwierzchność nad wojskiem[30] są postrzegane jako kluczowe i niemożliwe do zmiany. Mnogość kompetencji i specyfika funkcjonowania powodują też, że sama partia jest paradoksalnie największym zagrożeniem dla realizacji własnych planów. W latach 2003–2012 postępowała już oligarchizacja KPCh, rosła rola grup interesu łączących urzędników partyjnych z przedstawicielami biznesu i wojska, a kompetencje organów państwowych i partyjnych były ograniczane. Stopniowo rozpoczęto dyskusję w aparacie partyjnym na temat rangi konstytucji i wprowadzano szczątkowe mechanizmy demokratycznego wyboru urzędników na najniższe szczeble w partii. Była to częściowo odpowiedź na oczekiwania Chińczyków, a częściowo – realne rozważania na temat profesjonalizacji aparatu państwowego i partyjnego. Destabilizacja KPCh zaszła wówczas tak daleko, że przed zjazdem w 2012 r., głównie w efekcie szoku po aferze Bo Xilaia[31], członkowie zrozumieli, że konieczne jest zdyscyplinowanie, które jednocześnie przyśpieszy rozwój ChRL i wzmocni jej pozycję globalną. Na zjeździe sekretarzem generalnym został wybrany wspierający ten punkt widzenia Xi Jinping, którego dwie ostatnie kadencje koncentrowały się na centralizacji władzy (w tym pod hasłem zwalczania korupcji), walce z wrogiem wewnętrznym i działaniem na rzecz odnowienia Chin.

Obecnie partia znajduje się na etapie transformacji. W 2022 r. odbędzie się zjazd wyborczy wykorzystujący nowe zapisy statutowe z 2019 r., przewidujące m.in. zniesienie ograniczenia kadencyjności przewodniczącego ChRL[32]. Zjazd będzie przede wszystkim testem poparcia partii dla obecnego kierownictwa i wyrażeniem zgody na dalsze rządy Xi w obecnym układzie politycznym i – co najważniejsze – we współpracy z jego zaufanymi towarzyszami. Przygotowania do tego wydarzenia potęgują rywalizację środowisk wewnątrz partii, wpływając negatywnie na zdolność administracji do podejmowania decyzji, czego przykładem było m.in. dopuszczenie do rozprzestrzenienia się koronawirusa. Efektem jest też zainicjowanie szeregu kampanii dyscyplinujących i edukacyjnych w aparatach bezpieczeństwa i sprawiedliwości, a także doniesienia o rozpoczętych dochodzeniach w sprawach korupcyjnych wobec urzędników partyjnych niskiego i średniego szczebla. Dochodzi także do zmian personalnych – np. zwiększyła się publiczna obecność wicepremiera Hu Chunhua, współpracownika poprzedniego sekretarza generalnego Hu Jintao. Może to wskazywać, że w 2022 r. wejdzie on w skład najwyższych władz partyjnych, co byłoby gestem Xi wobec niechętnych mu środowisk w KPCh. Podziały wewnątrz partii mają mniej formalny charakter i wynikają z relacji rodzinnych, koleżeńskich, biznesowych, szkolnych czy z współpracy na różnych etapach kariery. Głównym kluczem jest jednak znajomość z Xi Jinpingiem (z różnych okresów jego kariery), a także dowody lojalności danego polityka wobec programu politycznego KPCh, co np. w sprawach zagranicznych oznacza ofensywną dyplomację wobec państw UE, Australii, USA czy Wielkiej Brytanii.

Perspektywy

W kolejnych latach KPCh będzie stawała się coraz bardziej bezkompromisowa i przekonana o konieczności wykorzystania szansy, by ChRL osiągnęła dominującą pozycję na świecie. Podczas zjazdu partii w 2022 r. jej sekretarzem generalnym na kolejną kadencję zostanie najpewniej wybrany Xi Jinping – pomimo wielu problemów, wyzwań i wewnątrzpartyjnej opozycji. Jednocześnie do grona najbliższych współpracowników (ze względu na zasługi i lojalność) dołączy m.in. obecny szef partii w Sinciangu Chen Quanguo – objęty sankcjami USA za prześladowania mniejszości etnicznych, głównie Ujgurów. W sytuacji utrzymania przez Xi władzy członkami Stałego Komitetu, głównego organu wykonawczego KPCh, mogliby zostać również m.in. Chen Min`er (obecnie szef KPCh w Chongqingu) czy Cai Qi (sekretarz KPCh w Pekinie). Taki wybór oznaczać będzie dalszą centralizację władzy, zacieśnianie dyscypliny w aparacie partyjnym, a także podporządkowanie Xi środowisk opozycyjnych w wojsku, części urzędników partyjnych czy przedsiębiorców (np. z sektora nowoczesnych technologii).

Zastrzeżenia co do skuteczności Xi (wzmocnione przez pandemię COVID-19) utrzymają się i mogą utrudnić mu sprawowanie władzy. Wyzwaniem dla KPCh będzie reakcja na problemy związane m.in. z demografią, nierównościami społecznymi czy innowacyjnością gospodarki. Dalsze rządy Xi będą wiązać się z przejmowaniem przez partię kolejnych kompetencji państwa oraz z ideologicznym wzmocnieniem akcentów marksistowskich (np. dogmatu walki z wrogiem wewnętrznym i zewnętrznym). W tej koncepcji rozwiązania w zakresie nadzoru nad społeczeństwem, w tym technologiczne, wdrażane dotychczas wobec Ujgurów, Tybetańczyków i (w mniejszym stopniu) mieszkańców Hongkongu będą rozszerzane na obszar całych Chin. W optyce partyjnej innowacyjną cechą systemu kontroli nad społeczeństwem będzie zmniejszenie wizerunkowej odpowiedzialności urzędników partii za niepopularne decyzje, które będą podejmowane przez algorytmy sztucznej inteligencji i urządzenia elektroniczne. Elementem tego mechanizmu ma być również rozszerzenie systemu wiarygodności społecznej na cały kraj – obecnie jest on na etapie testów lokalnych. Wewnątrz KPCh będzie też narastał nacjonalizm, z naciskiem na dominację etniczną Hanów i marginalizację mniejszości.

Te elementy przełożą się na politykę zagraniczną ChRL, w tym narastające przekonanie o wyjątkowości Chin i o koniecznej asertywnej obronie interesów i dobrego imienia KPCh. Partia będzie dążyć do zwiększania samowystarczalności gospodarczej ChRL (koncepcja „podwójnego obiegu”[33]) i ograniczenia relacji m.in. z USA, Wielką Brytanią, Australią czy częściowo UE w przypadku krytyki z ich strony. Będzie to połączone z coraz większym odcinaniem dostępu Chińczyków od informacji ze świata, ale także innych państw od doniesień z Chin, m.in. poprzez usuwanie korespondentów, ograniczanie kontaktów, utrudnienia wizowe dla przedsiębiorców czy studentów. To z kolei będzie oznaczać ściślejszą współpracę na arenie międzynarodowej z partnerami podzielającymi chińską wizję ładu międzynarodowego oraz uznającymi w nim centralną i pozytywną rolę Chin. W tym kontekście nierealne są oczekiwania np. Niemiec, ale także części amerykańskiego establishmentu, co do możliwości pragmatycznej współpracy z Chinami w wybranych obszarach, takich jak np. ograniczanie zmian klimatu. Narracja KPCh może podkreślać gotowość do kooperacji międzynarodowej, a wewnątrzpartyjna logika wskazywać na potencjalne zyski związane ze stabilizacją sytuacji społecznej, np. przez ograniczenie zanieczyszczenia środowiska i emisji CO². Współpracę będzie jednak ograniczać polityczny pragmatyzm obecnego kierownictwa KPCh związany z poczuciem siły, koniecznością jej demonstrowania przed społeczeństwem, odrzuceniem postulatów Zachodu oraz przekonaniem o szansie ChRL na wygraną w rywalizacji z USA. Tego rodzaju polityka KPCh podczas trzeciej (i być może kolejnych) kadencji Xi będzie kontynuowana aż do następnej okrągłej rocznicy, czyli stu lat od proklamacji Chińskiej Republiki Ludowej w 2049 r.