W związku z inwazją Rosji na Ukrainę w lutym br. UE rozszerzyła listy osób sankcjonowanych, objętych zakazem wjazdu na terytorium UE i zamrożeniem aktywów. Jest na nich już 877 nazwisk, głównie wojskowych, urzędników, polityków, prawników i propagandystów, ale także kilkudziesięciu rosyjskich oligarchów i biznesmenów oraz członków ich rodzin (patrz tabela). Sankcje oznaczają m.in. zakaz transakcji finansowych z podmiotami UE, w tym w kryptowalutach, oraz zamrożenie kont bankowych, dóbr i zasobów powiązanych z nimi przedsiębiorstw, np. w przypadku posiadania więcej niż 50% udziałów w firmie lub decydującego wpływu na jej rozwój. Restrykcje finansowe są realizowane bezpośrednio przez państwa członkowskie na podstawie rozporządzenia, a KE monitoruje ich wdrażanie. Takie sankcje nałożyły też m.in. Szwajcaria i Monako, gdzie znajdują się znaczne rosyjskie aktywa.

Zagraniczny majątek rosyjskiej elity

 Grupa najbogatszych obywateli Rosji (1% społeczeństwa) posiada blisko połowę wartości dóbr rosyjskich gospodarstw domowych (dane World Inequality Database). Elita składa się z zaufanych współpracowników Władimira Putina i osób z nimi powiązanych, które uzyskują lukratywne dochody z państwowych firm. Szacuje się, że ok. połowa do dwóch trzecich majątku rosyjskich oligarchów i biznesmenów o wartości nawet 800 mld dolarów jest ulokowana poza terytorium Rosji, m.in. ze względu na obawy o wywłaszczenie dóbr znajdujących się w kraju.

Rosyjscy miliarderzy inwestują środki finansowe za granicą głównie w nieruchomości, dobra luksusowe (np. jachty, samoloty, dzieła sztuki), fundusze inwestycyjne, ponieważ umożliwia to pranie brudnych pieniędzy – dzięki takim transakcjom łatwiej jest ukryć strukturę własnościową. Popularnym kierunkiem inwestycji są USA, Wielka Brytania, Turcja, a w Unii – Austria, Belgia, Chorwacja, Cypr, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Niemcy i Włochy. Płatności są często realizowane przez członków rodzin i pośredników, np. prawników, agentów nieruchomości, księgowych. Rejestrują oni sieci nawet kilkudziesięciu firm-słupów w krajach uważanych za raje podatkowe, np. Zjednoczonych Emiratach Arabskich, Brytyjskich Wyspach Dziewiczych, Kajmanach. Dla przykładu jacht Siergieja Czemieziowa o wartości 140 mln euro był zarejestrowany przez jego pasierbicę Anastasię Ignatową pod banderą Saint Vincent i Grenadyny, za pośrednictwem firmy z Brytyjskich Wysp Dziewiczych. Wiele nieprzejrzystych transakcji realizowanych było za pośrednictwem unijnych banków, np. w 2018 r. ujawniono proceder prania rosyjskich pieniędzy w łotewskim banku ABLV i estońskim Danske Bank. Znaczna część rosyjskich depozytów bankowych o wartości ok. 213 mld dolarów przechowywana jest z kolei w Szwajcarii.

Stan realizacji sankcji

 Niektóre państwa członkowskie aktywnie zatrzymują majątek oligarchów, głównie luksusowe jachty i samoloty, wille i apartamenty oraz depozyty bankowe, w tym posiadane przez pośredników. Francja i Niemcy utworzyły nawet specjalne zespoły w tym celu. Belgia zablokowała aktywa w wysokości 10 mld euro (depozyty i transakcje), Luksemburg – 2,5 mld euro, Francja – 850 mln euro, Włochy – ok. 800 mln euro, Holandia – 392 mln euro, Niemcy – 95 mln euro, Litwa – 13 mln euro, Łotwa – 8 mln euro. Wiele państw nie podało jednak informacji na ten temat (np. Austria), bądź ujawniło tylko częściowe dane – Hiszpania potwierdziła zatrzymanie trzech jachtów i kilku nieruchomości a Czechy – nieruchomości o wartości kilkuset mln koron. Poza Unią Szwajcaria zamroziła ok. 5,6 mld euro depozytów.

Wielu dóbr nie udało się zablokować. Niektórzy oligarchowie przenieśli swoje jachty i samoloty do państw trzecich, np. Roman Abramowicz przetransferował dwa superjachty do Turcji. Zrezygnowali też z zasiadania w zarządach firm, zdążyli wycofać inwestycje bądź przenieść własność udziałów na inne podmioty. Andriej Melniczenko opuścił zarządy firm EuroChem Group AG i SUEK oraz wycofał swoje aktywa. Aleksiej Mordaszow, największy udziałowiec niemieckiej spółki TUI Group, ustąpił z zarządu, a większość swojego wkładu (1,4 mld euro) przeniósł do karaibskiej firmy Ondero Limited, kontrolowanej przez matkę swoich dzieci Marinę Mordaszow (niemieckie władze wszczęły dochodzenie w tej sprawie).

By usprawnić realizację sankcji, KE powołała w marcu br. specjalną grupę zadaniową, złożoną z jej urzędników oraz przedstawicieli państw członkowskich, Eurojustu i Europolu. Koordynuje ona działania i wymienia informacje na temat aktywów z tzw. zespołem ds. Rosyjskich Elit, Pełnomocników i Oligarchów (REPO), powołanym przez państwa G7 i Australię. KE uruchomiła też zabezpieczoną platformę internetową w celu zgłaszania informacji przez tzw. sygnalistów.

Wyzwania

 Ze względu m.in. na powiązania gospodarcze z UE oraz posiadanie jej obywatelstwa, restrykcje UE nie obejmują wielu kluczowych osób z najbliższego kręgu Putina, członków ich rodzin, tzw. dzieci Kremla i pełnomocników. Dotyczy to m. in. oligarchów Borisa Rotenberga (obywatela Finlandii), Wiktora Wekselberga (obywatela Cypru), prezesa Gazpromu Aleksieja Millera, Olega Deripaski, który ma powiązania gospodarcze m.in. w Austrii i na Cyprze, a także członków rodzin Putina i jego pośredników, np. córek Kateriny i Marii, Aliny Kabajewej, kuzyna Igora Putina i jego syna Romana Putina, Kiriłła Szamalowa (byłego zięcia i syna jego współpracownika). Co istotne, państwa członkowskie wydające do tej pory Rosjanom tzw. złote paszporty – Cypr, Malta i Bułgaria – zakończyły bądź ograniczyły te programy. Austria nadal umożliwia nabycie obywatelstwa, utrzymując korzystne warunki naturalizacji.

Problemem jest wykrycie majątku i udokumentowanie, że należy do sankcjonowanych osób. Służby państw członkowskich mogą sprawdzać właścicieli kont bankowych czy unijnych firm, ale w przypadku innych dóbr, np. nieruchomości, faktyczni posiadacze nie są ewidencjonowani w bazach danych. Mimo obowiązkowego opisu struktury własnościowej rejestry firm w UE są często nieprzejrzyste – wiele państw nie wdrożyło poprawnie przepisów 5. dyrektywy z 2018 r. o przeciwdziałaniu praniu brudnych pieniędzy i finansowaniu terroryzmu. Negocjowana nowelizacja dyrektywy precyzuje warunki prowadzenia rejestrów i rozszerza na firmy zagraniczne działające w UE obowiązek wykazania beneficjentów rzeczywistych. Unia opracowuje też przepisy tzw. dyrektywy ATAD 3, które mają ułatwić m.in. wykrywanie pustych spółek z rajów podatkowych. Mimo to wiele majątków oligarchów zostało ujawnionych dzięki przeciekom niejawnych dokumentów – tzw. Panama, Paradise i Pandora Papers w latach 2016–2020, ale też dzięki pracy dziennikarzy śledczych i organizacji pozarządowych.

Zdolności operacyjne państw członkowskich są ograniczone. Tylko niektóre z nich – np. Francja, Holandia i Włochy – mają system instytucjonalny skuteczny na tyle, by realizować sankcje finansowe. Wiele krajów boryka się z niedoborami kadrowymi w dziedzinie zwalczania przestępstw finansowych. Procesy sądowe mogą trwać wiele lat – śledztw w sprawie zamrożenia mienia byłych prezydentów Hosniego Mubaraka i Zina el-Abidina Ben Alego, które rozpoczęto we Francji w 2011 r., nie udało się zakończyć przed śmiercią oskarżonych (odpowiednio w 2020 i 2019 r.). Ze względu na respektowanie praw własności w UE majątki są tylko zamrażane. Polska i Litwa postulują konfiskatę dóbr oligarchów i przeznaczenie środków na pomoc Ukrainie. Wymaga to rozpoczęcia w państwach członkowskich oddzielnych postępowań sądowych, odnoszących się do konkretnych zarzutów popełnienia przestępstwa, np. prania brudnych pieniędzy.

Wnioski

 Zatrzymany do tej pory majątek rosyjskich oligarchów i biznesmenów jest w UE stosunkowo niewielki. Tempo działania państw członkowskich będzie zależało od utrzymania presji publicznej na wychwytywanie takich dóbr. Polska może domagać się, by zespół zadaniowy KE regularnie zbierał dane o zamrożonych aktywach i informował opinię publiczną. By zwiększyć wysokość zamrożonych środków, może też zabiegać o rozszerzenie list UE o kolejnych oligarchów, członków ich rodzin i pełnomocników, np. Olega Deripaskę, Wiktora Wekselberga czy Borisa Rotenberga. Dla skutecznego wykrywania majątków kluczowe będzie pełne wdrożenie przepisów UE dotyczących przejrzystości transakcji finansowych. Korzystne byłoby propagowanie w mediach platformy KE służącej do zgłaszania informacji. Państwa UE powinny wycofać złote paszporty i wizy wydane do tej pory Rosjanom i Białorusinom. W przypadkach podejrzenia o korupcję i pranie brudnych pieniędzy wskazane byłoby wszczynanie procesów sądowych oraz konfiskowanie aktywów i przeznaczenie ich na pomoc ludności cywilnej Ukrainy.

Tabela. Lista rosyjskich oligarchów, biznesmenów i członków ich rodzin objętych sankcjami UE w latach 2014–2022[1].