Na czym polegają unijne sankcje dotyczące systemu SWIFT?

Od dnia 12 marca UE zakazała świadczenia specjalistycznych usług w dziedzinie zaszyfrowanej komunikacji wykorzystywanej do wymiany danych finansowych – dotyczy to głównie najpopularniejszego systemu SWIFT z siedzibą w Belgii – wobec siedmiu rosyjskich banków. Sankcje obejmą VTB BANK – drugi pod względem wielkości bank w Rosji posiadający 20% wszystkich aktywów bankowych, bank inwestycyjny VEB oraz mniejsze Nowikombank, Sowkombank, Bank Otkrytije, Bank Rossija, Promswiazbank. Najprawdopodobniej ze względu na ryzyko zmniejszenia przez Rosję dostaw surowców energetycznych do UE na liście nie znalazły się m.in. największy Sbierbank, który ma 1/3 wszystkich aktywów bankowych w Rosji, i Gazprombank, który obsługuje transakcje w sektorze ropy i gazu. Selektywne zastosowanie sankcji oznacza, że po pierwszych tygodniach zaburzeń na rynku finansowym kontrahenci z Rosji będą mogli realizować większość transakcji z UE, gdyż mogą przenieść konta do banków nieobjętych sankcjami. Tylko pełne odcięcie rosyjskich banków od systemu SWIFT może ograniczyć skalę płatności.

Jakie są pozostałe obostrzenia finansowe ogłoszone 2 marca?

UE wprowadziła też zakaz sprzedaży, dostarczania, przekazywania lub wywozu waluty w euro do Rosji lub na rzecz jakichkolwiek podmiotów w tym państwie, również rządu i banku centralnego. Wyjątkiem jest m.in. dokonywanie takich czynności na osobisty użytek osób fizycznych podróżujących do Rosji. Takie działanie wynika zapewne z prób zmniejszenia dostępu Rosji do waluty zagranicznej, by pogłębić jej problemy z płynnością sektora bankowego. Są też najprawdopodobniej odpowiedzią na restrykcyjne ograniczenia wywozu waluty wymienialnej z Rosji, przyjęte przez jej władze 28 lutego. UE zakazała też  inwestowania w projekty współfinansowane przez Rosyjski Fundusz Inwestycji Bezpośrednich, a także uczestnictwa w tych projektach.

Jakie były dotychczas najważniejsze sankcje finansowe UE?

Najważniejszym działaniem UE było (wraz z m.in. USA, Kanadą i Wielką Brytanią) zamrożenie blisko połowy aktywów Centralnego Banku Rosji. W 2021 r. 32% rezerw walutowych Rosji (szacowanych wówczas na ok. 600 mld dol.) było w euro, 16% w dolarach, 6,5% w funtach, 16% w juanach, 22% w złocie. Państwa członkowskie będą mogły wydać zgodę na transakcję finansową z tym bankiem tylko w przypadku, jeśli stabilność finansowa całej UE będzie zagrożona. Wraz z zamrożeniem aktywów i transakcji w dolarach największych banków rosyjskich przez USA (Sbierbank i VTB) oraz decyzją o odcięciu niektórych banków od systemu SWIFT wywołało to poważne problemy sektora bankowego w Rosji, systematyczny odpływ zagranicznych inwestorów oraz działania regulujące rynek finansowy ze strony władz rosyjskich. Przeciętni rosyjscy obywatele odczuwają już skutki tych decyzji ze względu na zwyżkującą inflację i wzrost cen.

Podobnie jak USA, Unia ograniczyła obrót rosyjskimi papierami wartościowymi i refinansowanie rosyjskiego długu skarbowego. Agencje S&P i Moody’s  obniżyły rating Rosji do poziomu Baaa3 (tzw. śmieciowego), Fitch do –B, a rosyjskie obligacje skarbowe straciły wartość. W sektorze bankowym UE zakazała obrotu papierami wartościowymi i innymi instrumentami finansowymi emitowanymi tylko przez cztery banki: Alfa Bank, Bank Otkrytije, Bank Rossija, Promswiazbank.

Jaka jest największa luka w unijnych sankcjach finansowych?

W przeciwieństwie do USA, Unia nie zdecydowała się na zamrożenie aktywów i zakaz transakcji wobec największych rosyjskich banków – Sbierbanku i VTB, choć mają one rezerwy finansowe w euro. Podjęła takie działanie wobec trzech mniejszych podmiotów: Banku Rossija, Promswiazbanku i WEB (VEB.RF). Taka decyzja wynika ze skali powiązań unijnych banków z rosyjskimi i ewentualnych kosztów. W trzecim kwartale 2021 r. rosyjskie instytucje finansowe były dłużne unijnym bankom aż 84 mld dol. (30% tej kwoty dotyczy banków francuskich, 30% – włoskich, 21% – austriackich, 10% – niemieckich, 8% – holenderskich). Przed przyjęciem takich sankcji, które są omawiane na poziomie UE, państwa członkowskie muszą przygotować swój sektor bankowy na straty i zabezpieczyć ewentualne wsparcie Europejskiego Banku Centralnego.

Niezamrożenie aktywów największych banków oznacza, że nawet w sytuacji pełnego odcięcia banków od SWIFT podmioty z UE mogłyby realizować transakcje z nimi za pomocą rozwiązań innych niż komunikacja szyfrowana, choć droższych i bardziej uciążliwych. Niemniej amerykańskie sankcje znacznie pogorszą sytuację Sbierbanku i VTB – wg szacunków USA 80% dziennych transakcji rosyjskich instytucji finansowych było realizowanych w dolarach. Co więcej, w sytuacji ryzyka zaostrzenia sankcji wielu klientów nadmiernie ogranicza swoją działalność z własnej woli i wycofuje wkłady w obawie przed karami finansowymi. Sbierbank już zamknął swoje filie w UE z tego powodu.

Jakie działania powinna podjąć UE?

UE powinna zamrozić aktywa wszystkich największych banków i instytucji finansowych Rosji (zwłaszcza Sbierbanku i VTB) i ich spółek zależnych oraz odciąć je od systemu SWIFT. Pogłębiłoby to problemy rosyjskiego sektora bankowego, a działania naprawcze jeszcze bardziej uszczupliłyby rezerwy finansowe władz rosyjskich. Nawet w sytuacji pełnego odcięcia finansowego rosyjskich banków przez państwa zachodnie problemem dla UE będzie skuteczne egzekwowanie sankcji – władze rosyjskie mogą próbować obchodzić restrykcje poprzez działanie na czarnym rynku czy realizację płatności przez pośredników w innych krajach (np. Unii Euroazjatyckiej). Ponieważ unijne sankcje są realizowane przez państwa członkowskie, Komisja Europejska powinna powołać zespół zadaniowy złożony z ekspertów narodowych pracujących w sektorze bankowym, który opracowałby lepsze mechanizmy kontroli przestrzegania sankcji finansowych UE, również tych dot. osób prywatnych (np. oligarchów), firm i innych instytucji.