Książka stanowi kolejny, po dwutomowej publikacji Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, krok w kierunku rzetelnego przedstawienia polskiej opinii publicznej kwestii obciążających stosunki polsko-niemieckie. Na tom składa się 10 opracowań eksperckich poświęconych przesiedleniom poczdamskim i ich kontynuacji: repatriacji oraz łączeniu rodzin, zagadnieniom obywatelstwa osób wyjeżdżających z Polski do RFN oraz majątków poniemieckich przewłaszczonych przez Polskę po II wojnie światowej. Uzupełnienie studiów, podobnie jak w poprzedniej publikacji, stanowią materiały źródłowe.
Autorzy
Piotr Madajczyk– prof. dr hab., Instytut Studiów Politycznych PAN
Stanisław Jankowiak – dr hab., Instytut Pamięci Narodowej
Mateusz Sora – mgr, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
Mariusz Muszyński – prof. dr hab., Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Jan Barcz – prof. dr hab., Szkoła Główna Handlowa
Maria Frankowska – prof. dr hab., Southern Illinois University School of Law, USA
Witold M. Góralski – prof. dr hab., Uniwersytet Warszawski
Jacek Górecki – dr, Uniwersytet Śląski
Maria-Anna Zachariasiewicz – dr, Uniwersytet Śląski
Magda Krzyżanowska-Mierzewska – mgr, Kancelaria Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
Od redaktora naukowego
Lata 2004 i 2005 nie należały do spokojnych w stosunkach polsko-niemieckich. Firmowana przez Związek Wypędzonych inicjatywa powołania w Berlinie Centrum przeciwko Wypędzeniom, której towarzyszyło powstanie spółki kapitałowej – Powiernictwa Pruskiego w celu podjęcia szeroko pomyślanej akcji występowania wobec Polski z roszczeniami restytucyjno-odszkodowawczymi, zarówno przed sądami polskimi jak i sądami międzynarodowymi, do sądów amerykańskich włącznie, wywołała w Polsce burzliwą reakcję polityczną i społeczną.
Znalazło to swój wyraz w ostrych protestach w opinii publicznej, wspartych przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Zajmował on w tych sprawach kilkakrotnie krytyczne stanowisko w formie uchwał i rezolucji, zwracając uwagę opinii międzynarodowej na te niepokojące zjawiska. W ten sposób, pomimo upływu blisko 15 lat od zjednoczenia Niemiec na gruncie Traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 1990 r., na wokandę stosunków polsko-niemieckich powróciły niespodziewanie kwestie i problemy, które zostały, jak się wydawało, raz na zawsze zamknięte.
Wśród spornych zagadnień, które m.in. ze względu na swoją polityczną wagę oraz medialną nośność zostały „podrzucone” obydwu rządom RP i RFN do rozwiązania, jeśliby stosunki polsko-niemieckie miały powrócić na drogę porozumienia i współpracy, znalazła się cała grupa różnych spornych kwestii, poczynając od próby kreowania w Niemczech przez pryzmat doznanych przez wypędzonych krzywd nowego podejścia do historii II wojny światowej, przez reaktywację niemieckich roszczeń odszkodowawczych wobec Polski po nie do końca wyjaśnione w trójkącie stosunków polsko-radziecko-niemieckich problemy reparacji i odszkodowań należnych Polsce jako ofierze hitlerowskiej agresji .
Rządy premiera Marka Belki i kanclerza Gerharda Schroedera podjęły to wyzwanie podejmując różnorodne kroki w celu wyjaśnienia spornych kwestii i jednocześnie przeciwstawienia się tym środowiskom politycznym, które zainspirowały proces zakłócania stosunków między Polską a RFN. Na tym tle ważnym wydarzeniem było wystąpienie kanclerza RFN Gerharda Schroedera 1 sierpnia 2004 r. w Warszawie z okazji 60-lecia wybuchu Powstania Warszawskiego, w którym w jednoznaczny sposób odmówił on uznania prawnomiędzynarodowej zasadności niemieckich roszczeń restytucyjno-odszkodowawczych wobec Polski, związanych z II wojną światową.
Niekonwencjonalną inicjatywą wykazały się także obydwa rządy, powołując polsko-niemiecką grupę ekspertów w celu wyjaśnienia na gruncie prawa międzynarodowego i krajowego obydwu państw zasadności niemieckich roszczeń restytucyjno-odszkodowawczych. Opublikowana w listopadzie 2004 r. ekspertyza profesorów Jana Barcza i Jochena A. Froweina w sprawie roszczeń z Niemiec przeciw Polsce w związku z II wojną światową wyjaśniała skomplikowany prawnie i politycznie kompleks problemów odszkodowawczych, w istotny sposób przyczyniając się do uznania ich za nieistniejące w prawie polskim, niemieckim i międzynarodowym.
W ten obszar działań obydwu rządów wpisywała się także zainspirowana przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych publikacja uznanych ekspertów problematyki niemieckiej Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, wydana w roku 2004 przez Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, przedstawiająca rzeczywisty stan problemów i regulacji związanych ze wskazaną w jej tytule problematyką.
W trakcie przygotowywania powyższego opracowania narodziła się myśl dokonania kolejnego kroku w kierunku przedstawienia polskiej opinii publicznej grupy problemów wciąż jeszcze obciążających stosunki polsko-niemieckie, które wprawdzie znalazły swoje częściowe odzwierciedlenie w polskim piśmiennictwie niemcoznawczym po 1990 r., w dalszym ciągu jednak stanowią nie tylko wymagający pogłębienia obszar badań naukowych, lecz także płaszczyznę wielu kontrowersji i sporów obciążających proces polsko-niemieckiego porozumienia. W ten sposób doszło do przygotowania przez grupę specjalistów następnego opracowania Transfer – Obywatelstwo – Majątek. Trudne problemy stosunków polsko-niemieckich, któremu patronowały Ministerstwo Spraw Zagranicznych oraz Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.
Przedstawiona przeze mnie w imieniu zespołu autorskiego publikacja obejmuje analizę i ocenę wybranych zagadnień z zakresu stosunków polsko-niemieckich, które nabrały znaczenia i jednocześnie stały się przedmiotem kolejnej fali sporów z chwilą akcesji Polski do Unii Europejskiej. W swym głównym nurcie opracowanie dotyczy bowiem trzech problemów, łącznie z różnorodnymi implikacjami, jakie wywołały i wywołują wciąż jeszcze zarówno w Polsce, jak i w RFN, a mianowicie:
polskiej polityki emigracyjnej po zakończeniu przesiedlenia (transferu) ludności niemieckiej z Polski do Niemiec na podstawie Umowy Poczdamskiej, które przez niemiecką doktrynę państwową traktowane jest jako wypędzenie i delikt prawnomiędzynarodowy; transfer ludnościowy kontynuowany w następnych latach przez Polskę traktowany był jako repatriacja, emigracja i łączenie rodzin; przechodził on też kolejne etapy realizacyjne inspirowane różnymi interesami dwóch państw niemieckich i Polski, poczynając od interesów politycznych, po ekonomiczne i narodowe;
obywatelstwa osób repatriowanych, emigrujących lub które opuściły Polskę w ramach akcji łączenia rodzin; o ile repatriację osób narodowości niemieckiej do 1956 r. można traktować jako następstwo poczdamskich zmian terytorialnych, o tyle późniejsze wyjazdy z Polski przez rozmaite grupy ludności miały bardziej zróżnicowane przyczyny i motywacje odzwierciedlające konfrontację systemową prowadzoną w tej sferze w ramach podzielonych Niemiec i Europy; wyjazdy ludności polsko-niemieckiego pogranicza, uzasadniane najczęściej od strony formalnej niemieckim pochodzeniem etnicznym, okazały się po wielu latach bombą z opóźnionym zapłonem, wymagającą rozładowania w dobie polsko-niemieckiej wspólnoty interesów; ówczesna regulacja utraty obywatelstwa przez obywateli polskich emigrujących do Niemiec popoczdamskich, którzy je tracili z chwilą przekroczenia granicy, okazała się po latach problemem wysoce kontrowersyjnym w Rzeczypospolitej Polskiej – demokratycznym państwie prawnym;
majątku poniemieckiego, a także własności nieruchomości pozostawionych przez osoby emigrujące do RFN w związku z ich przewłaszczeniem przez państwo polskie; ten poniemiecki majątek, traktowany jako należne Polsce reparacje, oraz nieruchomości przejęte przez państwo na podstawie ustawodawstwa wewnętrznego są bowiem wciąż jeszcze przedmiotem spornych roszczeń kierowanych do Polski, inspirowanych niemiecką doktryną prawną odwołującą się do europejskich standardów ochrony praw człowieka i własności.
Na niniejszą publikację składa się 10 opracowań autorskich naukowców oraz dokumenty, obrazujące przedstawione w książce problemy.
Pierwsze dwa opracowania dotyczą skomplikowanego zagadnienia transferu ludności w ramach Umowy Poczdamskiej zarówno zaraz po zakończeniu II wojny światowej, jak i jego specyficznej kontynuacji w innych formach i z innych powodów, trwającej aż do końca lat 80. Przesiedlenia poczdamskie zostały przedstawione jako bardzo trudny, zarządzony przez zwycięskie mocarstwa transfer ludności niemieckiej z Polski do Niemiec, przeprowadzony przez ówczesne polskie władze administracyjne na byłych obszarach niemieckich. Przesiedlenia ludności niemieckiej do Niemiec zostały przedstawione w całej ahumanitarnej złożoności powojennych warunków politycznych, administracyjnych i organizacyjno-logistycznych na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Kontynuowana po 1956 r. polska polityka emigracyjna wobec ludności pogranicza polsko-niemieckiego, realizowana w latach następnych i przedstawiona w kolejnym opracowaniu, stanowi w tej sytuacji ważny przyczynek do wyjaśnienia wielostronnych następstw tego bezprecedensowego przedsięwzięcia na tle złożoności różnorodnych interesów NRD i RFN oraz polskich uwarunkowań polityczno-ekonomicznych, które legły u podstawy procesu przemieszczania się Ślązaków, Mazurów i Kaszubów do Niemiec w nowych popoczdamskich granicach.
Problem obywatelstwa osób przesiedlonych i repatriowanych z Polski do Niemiec popoczdamskich został w publikacji przeanalizowany w trzech wymiarach, a mianowicie w kontekście:
konstrukcji niemieckiej przynależności państwowej, która była ważną przesłanką do ubiegania się o uzyskanie pozwolenia na wyjazd emigracyjny z Polski;
polskiej konstrukcji zrzeczenia się obywatelstwa w oparciu o uchwałę Rady Państwa nr 37 z 1956 r. i jej aktualnej oceny i wykładni w orzecznictwie sądów polskich po 1990 r.;
statusu wypędzonych w RFN i przysługujących im świadczeń wyrównawczych w związku z uzyskiwaniem tego statusu przez osoby wyjeżdżające z Polski do RFN w celu emigracyjnym.
Analiza kompleksu zagadnień związanych z obywatelstwem osób wyjeżdżających z Polski do RFN, przygotowana na podstawie studiów nad prawem niemieckim i polskim z uwzględnieniem praktyki sądowej, pozwala nie tylko na wskazanie istotnych uwarunkowań prawnych problemu obywatelstwa w stosunkach polsko-niemieckich, lecz także na kierunek prowadzonej w ostatnich latach polskiej polityki w tej sferze odnoszącej się do przywracania obywatelstwa w związku z powoli stabilizującą się linią orzecznictwa sądowego, narastającego wokół tego problemu.
Najszerzej zostały przedstawione problemy dotyczące przewłaszczonych przez Polskę majątków poniemieckich i własności przejętych z mocy prawa nieruchomości, przy czym w tym ostatnim przypadku chodzi o własność osób, które wyjechały na stałe do RFN, zrzekając się polskiego obywatelstwa na podstawie uchwały Rady Państwa nr 37 z 1956 r.
Powyższy kompleks zagadnień został ujęty w dwóch obszarach problemowych przez:
analizę dokonanej w ekspertyzie Barcz–Frowein oceny dotyczącej przewłaszczenia przez państwo polskie poniemieckich majątków na podstawie Umowy Poczdamskiej uzupełnioną oceną prawnomiędzynarodowej skuteczności oświadczenia kanclerza Gerharda Schroedera z 1 sierpnia 2004 r., złożonego w Warszawie; ten obszar problemowy publikacji dopełnia analiza problemu wywłaszczonej własności w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, do którego odwołują się wypędzeni i Powiernictwo Pruskie;
analizę statusu prawnego nieruchomości pozostawionych przez osoby wyjeżdżające do RFN w celach emigracyjnych po uzyskaniu zrzeczenia się polskiego obywatelstwa; także ten obszar został dopełniony analizą możliwości zasiedzenia przez państwo przejętej w ten sposób własności nieruchomości.
Ze zrozumiałych powodów niniejsza publikacja ogranicza się do najbardziej palących i jednocześnie szczególnie istotnych zagadnień w grupie trudnych problemów polsko-niemieckich. Należy przy tym zwrócić uwagę, że celem przedmiotowej publikacji nie było rozwiązanie tych kwestii, a jedynie ich rzetelna analiza czyniona z aktualnej perspektywy i w oparciu o wiedzę pozyskaną zarówno dzięki badaniom wcześniej w niewielkim stopniu dostępnych archiwaliów, jak i na gruncie pogłębionej znajomości prawa międzynarodowego oraz prawa obydwu państw, interpretowanego w duchu porozumienia i empatii wobec ludzkich losów i problemów. Mam nadzieję, że przedstawiana publikacja pozwoli je zrozumieć i wyjaśnić w ramach dobrosąsiedzkich stosunków między Polską a zjednoczonymi Niemcami.
Wydawnictwo zostało uzupełnione licznymi dokumentami. Dotyczą one przede wszystkim problematyki przesiedleń i późniejszego transferu ludności do Niemiec. Prezentujemy też ustawodawstwo niemieckie regulujące status państwowy Niemca i Wypędzonego oraz te dokumenty i przepisy, które odnoszą się lub regulują stosunki majątkowe i własnościowe w kontekście ich przewłaszczenia i przejęcia przez państwo polskie. Można przyjąć, że w ten sposób niniejsze opracowanie wpisuje się w podjętą w 2004 r. przez Departament Prawno-Traktatowy MSZ inicjatywę przygotowania kolejnych publikacji, służących przybliżeniu polskiej opinii publicznej trudnych problemów stosunków polsko-niemieckich na gruncie ich rzetelnej, naukowej analizy i wykładni w duchu porozumienia i współpracy.
Witold M .Góralski
Spis treści:
Spis artykułów
Piotr Madajczyk
Wysiedlenia i przesiedlenia popoczdamskie ludności niemieckiej z Polski (s. 21)
Wprowadzenie (s. 21)
1. Wysiedlenia przedpoczdamskie (s. 24)
2. Obozy pracy (s. 29)
3. Przesiedlenia popoczdamskie (s. 35)
4. Wyjazdy po 1948 r. (s. 41)
5. Liczba ofiar. Próba oceny (s. 43)
6. Ocena znaczenia przesiedleń popoczdamskich (s. 46)
Stanisław Jankowiak, Mateusz Sora
Polityka władz polskich wobec osób ubiegających się o zgodę
na wyjazd na pobyt stały z Polski do Niemiec w latach 1950–1984 (s. 49)
Wprowadzenie (s. 49)
1. Porozumienia z NRD z lat 1950–1955 (s. 52)
1.1. Ustawa o obywatelstwie polskim z 1951 r. Kryteria wydawania zezwoleń na wyjazdy (s. 55)
1.2. Polityczne przesłanki ograniczenia repatriacji Niemców (s. 56)
2. Porozumienia czerwonokrzyskie. Okres nasilonej akcji łączenia rodzin w latach 1956–1959 (s. 59)
2.1. Pierwsze porozumienie czerwonokrzyskie z 1955 r. i jego następstwa (s. 60)
2.2. Procedura wydawania zezwoleń na wyjazdy po podjęciu przez Radę Państwa uchwały nr 37/56 (s. 63)
2.3. Epilog nasilonej akcji łączenia rodzin (s. 65)
3. Wyjazdy z Polski osób podających się za Niemców w latach 1960–1970 (s. 66)
4. Normalizacja stosunków między PRL a RFN w latach 70. Bilateralne regulacje w sprawie wyjazdów z Polski osób podających się za Niemców (s. 69)
4.1. Wyjazdy osób podających się za Niemców po roku 1970 (s. 71)
4.2. Zapis protokolarny z 1975 r. Ostatnia fala wyjazdów z Polski osób podających się za Niemców (s. 73)
5. Zmiana stosunku władz polskich do wyjazdów do RFN w latach 80.
Uchylenie uchwały Rady Państwa nr 37/56 (s. 76)
Mariusz Muszyński
Obywatelstwo osób przesiedlonych i repatriowanych z Polski a prawo międzynarodowe (s. 81)
1. Obywatelstwo w prawie międzynarodowym publicznym (s. 81)
1.1. Kształtowanie się instytucji obywatelstwa (s. 81)
1.2. Pojęcie obywatelstwa w prawie międzynarodowym (s. 82)
1.3. Sukcesja obywatelstwa w prawie międzynarodowym publicznym (s. 87)
1.3.1. Standard normatywny sukcesji obywatelstwa w pierwszej połowie XX w. (s. 87)
1.3.2. Praktyka państw w odniesieniu do sukcesji obywatelstwa (s. 89)
1.3.3. Ewolucja standardu normatywnego sukcesji obywatelstwa w drugiej połowie XX w. (s. 93)
2. Weryfikacja narodowościowa, przesiedlenie i repatriacja osób podających się za Niemców z punktu widzenia prawa międzynarodowego (s. 95)
2.1. Prawnomiędzynarodowe podstawy przesiedlenia ludności niemieckiej (s. 95)
2.2. Istota weryfikacji narodowościowej przeprowadzonej w Polsce po II wojnie światowej z punktu widzenia prawa międzynarodowego (s. 96)
2.3. Poświadczenie posiadania obywatelstwa polskiego na podstawie prawa krajowego z punktu widzenia prawa międzynarodowego (s. 98)
2.4. Początki wyjazdów w procesie łączenia rodzin (s. 100)
2.4.1. Porozumienia z Niemiecką Republiką Demokratyczną (s. 100)
2.4.2. Wyjazdy do NRF w ramach porozumień Czerwonego Krzyża (s. 102)
2.5. Uregulowanie problemu obywatelstwa repatriantów niemieckich w polskim prawie wewnętrznym (s. 103)
2.6. Repatriacja w związku z procesem normalizacji stosunków (s. 104)
3. Polsko-niemieckie regulacje odnoszące się do sprawy obywatelstwa przesiedleńców (s. 106)
3.1. Umowa o podwójnym obywatelstwie z NRD (s. 106)
3.2. Listy do Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy (s. 107)
Zakończenie (s. 112)
Jan Barcz
Problem utraty obywatelstwa polskiego przez repatriantów z Polski do Republiki Federalnej Niemiec na podstawie uchwały Rady Państwa nr 37/56 (s. 115)
Wprowadzenie (s. 115)
1. Zasady utraty obywatelstwa polskiego (s. 117)
1.1. Utrata obywatelstwa polskiego na podstawie ustawy z dnia 8 stycznia 1951 r. (s. 117)
1.2. Utrata obywatelstwa polskiego na podstawie ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. (s. 122)
2. Uchwała Rady Państwa nr 37/56 w świetle zasad dotyczących utraty obywatelstwa polskiego oraz uwarunkowań politycznych (s. 124)
2.1. Migracja do RFN (s. 124)
2.2. Międzynarodowe regulacje PRL–RFN emigracji z Polski do RFN (s. 126)
2.3. Regulacja emigracji z Polski do RFN w świetle polskiego prawa krajowego (s. 128)
2.4. Regulacja emigracji z Polski do RFN w świetle prawa RFN dotyczącego obywatelstwa (s. 131)
3. Obecne stanowisko organów administracji państwowej i sądów polskich w sprawach stwierdzenia lub utraty obywatelstwa polskiego (s. 135)
3.1. Uwagi wstępne (s. 135)
3.2. Wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego z 2000 r. i Sądu Najwyższego z 2001 r. w sprawie Hubertusa R. (s. 136)
3.3. Wyroki Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z 2005 r. i stanowisko prezesa Urzędu do spraw Repatriacji i Cudzoziemców (s. 144)
3.4. Zasadnicze problemy interpretacyjne (s. 151)
3.4.1. Status ustrojowy Rady Państwa i kompetencja do wydania uchwały nr 37/56 (s. 151)
3.4.2. Zezwolenie na zmianę obywatelstwa zawarte w uchwale Rady Państwa nr 37/56 w świetle wymogów
ustawowych utraty obywatelstwa polskiego (s. 152)
3.4.3. Inne problemy natury prawnej związane z interpretacją ustaw o obywatelstwie polskim (s. 154)
3.4.4. Uchwała Rady Państwa nr 37/56 a regulacje międzynarodowe dotyczące emigracji do RFN (s. 155)
3.4.5. Emigracja do RFN na podstawie uchwały Rady Państwa nr 37/56 a sprawy majątkowe (s. 157)
Zakończenie
Mariusz Muszyński
Status prawny przesiedleńców i emigrantów z Polski jako wypędzonych: obywatelstwo, instytucja Niemca i sprawa wyrównania szkód za utracony majątek (s. 161)
1. Obywatelstwo niemieckie a instytucja Niemca (s. 161)
1.1. Status obywateli byłej Rzeszy Niemieckiej pozostałych poza poczdamskimi granicami Niemiec (s. 161)
1.2. Instytucja Niemca w Ustawie Zasadniczej RFN (s. 165)
1.3. Ustawowe wykonanie normy konstytucyjnej: obywatelstwo niemieckie i status wypędzonego (s. 167)
1.3.1. Ustawa o obywatelstwie niemieckim (s. 167)
1.3.2. Ustawa o sprawach wypędzonych i uchodźców (s. 169)
1.3.3. Zmiany w ustawodawstwie ograniczające status Niemca (s. 172)
2. Wyrównanie przesiedleńcom szkód z tytułu utraty majątku (s. 176)
2.1. Pierwsze koncepcje odszkodowawcze (s. 176)
2.2. Konstytucyjne podstawy prawne świadczeń wyrównawczych (s. 177)
2.3. Ustawowe podstawy prawne świadczenia wyrównawczego (s. 178)
2.4. Ustawowa zasada zwrotu świadczenia wyrównawczego (s. 186)
2.5. Praktyka urzędów wyrównawczych po zjednoczeniu Niemiec (s. 187)
3. Polska koncepcja reprywatyzacyjna a prawo niemieckie (s. 190)
3.1. Polityczno-prawny fundament koncepcji reprywatyzacyjnej (s. 190)
3.2. Majątek niemiecki w projekcie polskiej ustawy reprywatyzacyjnej z dnia 2 marca 2005 r. (s. 195)
Zakończenie (s. 197)
Maria Frankowska
Oświadczenie kanclerza Gerharda Schroedera złożone 1 sierpnia 2004 r. w Warszawie w świetle prawa międzynarodowego (s. 201)
Wprowadzenie (s. 201)
1. Treść norm prawa międzynarodowego regulujących status jednostronnych oświadczeń państw o charakterze wiążącym (s. 202)
1.1. Definicja, istota prawna i rodzaje aktów jednostronnych (s. 202)
1.2. Podstawa mocy obowiązującej wiążącego oświadczenia jednostronnego – zasada declarationes sunt servanda (s. 206)
1.3. Elementy skuteczności wiążącego oświadczenia jednostronnego (s. 207)
1.3.1. Zasady ogólne (s. 207)
1.3.2. Kompetencja przedstawicieli składających oświadczenie (s. 208)
1.3.3. Zamiar państwa – element centralny (s. 209)
1.3.4. Publiczny charakter oświadczenia (s. 211)
1.3.5. Forma oświadczenia (s. 212)
1.3.6. Pozanegocjacyjny kontekst oświadczenia i brak wymogu quid pro quo (s. 213)
1.4. Reguły interpretacyjne; zasada dobrej wiary (s. 213)
1.5. Obowiązywanie wiążącego oświadczenia jednostronnego ratione temporis (s. 215)
1.5.1. Moment nabycia przez oświadczenie mocy wiążącej (s. 215)
1.5.2. Zmiana i wygaśnięcie oświadczenia (s. 216)
1.6. Podstawy nieważności wiążącego oświadczenia jednostronnego (s. 217)
2. Analiza oświadczenia kanclerza Gerharda Schroedera w świetle prawa międzynarodowego (s. 218)
2.1. Oświadczenie kanclerza Gerharda Schroedera jako przyrzeczenie jednostronne o charakterze wiążącym RFN (s. 218)
2.1.1. Kanclerz Gerhard Schroeder miał kompetencję do złożenia wiążącego oświadczenia (s. 219)
2.1.2. Kanclerz Gerhard Schroeder złożył swoje oświadczenie z zamiarem zaciągnięcia zobowiązań w sferze prawa międzynarodowego (s. 220)
2.1.3. Kanclerz Gerhard Schroeder złożył swoje oświadczenie publicznie, we właściwej formie i we właściwym kontekście (s. 222)
2.1.4. Oświadczenie nie opiera się na zasadzie wzajemności, nie wymaga quid pro quo i nie nakłada na Polskę żadnych zobowiązań (s. 222)
2.2. Oświadczenie kanclerza Gerharda Schroedera wiąże RFN (s. 223)
2.2.1. Oświadczenie kanclerza Gerharda Schroedera stało się wiążące w momencie jego złożenia i aktualnie obowiązuje (s. 223)
2.2.2. Nie ma żadnych podstaw, by zaczepić ważność oświadczenia kanclerza Gerharda Schroedera (s. 224)
2.2.3. Oświadczenie kanclerza Gerharda Schroedera wiąże RFN jako całość (s. 224)
Podsumowanie (s. 226)
Witold M. Góralski
Znaczenie ekspertyzy Barcz–Frowein w sprawie roszczeń z Niemiec przeciwko Polsce w związku z II wojną światową dla stosunków polsko-niemieckich (s. 229)
Wprowadzenie (s. 229)
1. Prawnomiędzynarodowe założenia ekspertyzy Barcz–Frowein (s. 236)
1.1. Wiążący charakter oświadczenia kanclerza (s. 236)
1.2. Zdefiniowanie przedmiotu niemieckich roszczeń i podstaw prawnych ich oceny (s. 237)
1.3. Ustalenie odmienności prawnomiędzynarodowych pozycji obydwu państw jako przesłanki interpretacyjnej oświadczenia kanclerza RFN (s. 238)
1.3.1. Pozycje prawne zjednoczonych Niemiec w ujęciu ekspertyzy Barcz–Frowein (s. 240)
1.3.2. Polskie pozycje prawne w świetle ekspertyzy Barcz–Frowein (s. 242)
1.3.3. Wspólna ocena polsko-niemieckiej racji stanu w świetle pokojowej regulacji z 1990 r. (s. 246)
2. Niemieckie roszczenia restytucyjno-odszkodowawcze w związku z II wojną światową w świetle prawa międzynarodowego i krajowego (s. 248)
2.1. Niemieckie roszczenia majątkowe wobec Polski w świetle prawa międzynarodowego traktatowego (s. 248)
2.1.1. Prawnomiędzynarodowy zakres obowiązywania traktatów alianckich z RFN (s. 251)
2.1.2. Kwestia majątkowa w stosunkach bilateralnych Polska–RFN (s. 252)
2.2. Niemieckie roszczenia majątkowe wobec Polski w świetle polskiego i niemieckiego prawa krajowego (s. 256)
2.2.1. Roszczenia obywateli niemieckich wobec Polski w świetle prawa polskiego (s. 256)
2.2.2. Roszczenia obywateli niemieckich wobec Polski w świetle prawa niemieckiego (s. 259)
2.2.3. Roszczenia niemieckich obywateli a obowiązki państwa do ochrony dyplomatycznej (s. 263)
3. Dochodzenie niemieckich roszczeń wobec Polski przed sądami krajowymi i międzynarodowymi (s. 265)
3.1. Dochodzenie roszczeń niemieckich przed sądami krajowymi w Polsce i RFN (s. 265)
3.2. Dochodzenie niemieckich roszczeń przed sądami międzynarodowymi (s. 267)
3.2.1. Dochodzenie niemieckich roszczeń przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka (s. 267)
3.2.2. Dochodzenie niemieckich roszczeń przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości (s. 268)
3.2.3. Dochodzenie roszczeń niemieckich przed Komitetem Praw Człowieka Narodów Zjednoczonych (s. 269)
3.2.4. Skargi zbiorowe przed sądami amerykańskimi (s. 270)
4. Ekspertyza Eckarta Kleina dotycząca sytuacji prawnej zawłaszczonej własności niemieckiej w dzisiejszej Polsce repliką na ekspertyzę Jana Barcza – Jochena A. Froweina (s. 271)
4.1. Cel i zakres przedmiotowy ekspertyzy E. Kleina (s. 271)
4.2. Zasadnicze tezy ekspertyzy E. Kleina (s. 273)
4.3. Polityczne znaczenie ekspertyzy E. Kleina (s. 277)
Wnioski (s. 278)
Jacek Górecki
Status prawny nieruchomości pozostawionych przez osoby wyjeżdżające z Polski do Republiki Federalnej Niemiec w latach 1956–1989 (s. 281)
Wprowadzenie (s. 281)
1. Zakres i skutki stosowania art. 38 ustawy o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (s. 282)
2. Wyrok Sądu Najwyższego podważający utratę obywatelstwa polskiego przez osoby opuszczające Polskę na stałe i jego konsekwencje (s. 285)
Zakończenie. Wnioski (s. 294)
Maria-Anna Zachariasiewicz
Dopuszczalność zasiedzenia przez Skarb Państwa nieruchomości przejętych jako majątki opuszczone i poniemieckie w przypadku uchylenia podstawy prawnej takiego przejęcia (s. 297)
Uwagi wstępne (s. 297)
1. Istota i przesłanki zasiedzenia (s. 300)
2. Koncepcja nadużycia prawa jako podstawa odmowy uznania zasiedzenia (s. 303)
3. Stosunek doktryny do uchwały Sądu Najwyższego (s. 308)
4. Koncepcja wyłączającego zasiedzenie „imperialnego” władztwa Skarbu Państwa (s. 311)
5. Dopuszczalność zasiedzenia a przemilczenie (s. 315)
6. Realizacja koncepcji wyłączającego zasiedzenie „imperialnego” władztwa Skarbu Państwa w późniejszym orzecznictwie Sądu Najwyższego (s. 317)
Podsumowanie (s. 330)
Magda Krzyżanowska-Mierzewska
Problem wywłaszczonej własności w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i jego odniesienie do niemieckich roszczeń majątkowych wobec Polski (s. 331)
Wprowadzenie (s. 331)
1. Pierwsze skargi odszkodowawcze (s. 332)
2. Wykładnia art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji (s. 335)
3. Kategorie „mienia” w orzecznictwie Trybunału (s. 338)
4. Temporalne następstwa skarg dotyczących mienia późnych przesiedleńców (s. 341)
5. Ochrona proceduralna art. 6 Konwencji a mienie późnych przesiedleńców (s. 345)
6. Korelacja kompetencji Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości WE (s. 348)
7. Mienie zabużańskie a mienie poniemieckie (s. 351)
Zakończenie (s. 352)
Spis dokumentów
1 22 lipca 1913, ustawa o niemieckiej przynależności państwowej
2 6 maja 1945, ustawa o wyłączeniu ze społeczeństwa polskiego wrogich elementów (fragmenty)
3 6 maja 1945, ustawa o majątkach opuszczonych i porzuconych (fragmenty)
4 23 lipca 1945, ustawa o zmianie ustawy z 6 maja 1945 o majątkach opuszczonych i porzuconych
5 28 kwietnia 1946, ustawa o obywatelstwie państwa polskiego osób narodowości polskiej zamieszkałych na obszarze Ziem Odzyskanych
6 23 maja 1949, Konstytucja Republiki Federalnej Niemiec (fragmenty)
7 styczeń 1950, protokół z rozmów delegacji RP i NRD w sprawie repatriacji pozostałych w Polsce Niemców
8 19 maja 1950, ustawa o sprawach wypędzonych i uchodźców (fragmenty)
9 20 lipca 1950, ustawa o zniesieniu sankcji oraz ograniczeń w stosunku do obywateli narodowości niemieckiej
10 8 stycznia 1951, ustawa o obywatelstwie polskim
11 7 kwietnia 1951, uchwała Prezydium Rady Ministrów o trybie udzielania zezwolenia na wyjazd Niemców z Polski
12 7 kwietnia 1951, uchwała Prezydium Rady Ministrów o ułatwieniach w zakresie połączenia obywateli polskich z ich rodzinami przebywającymi w NRD
13 29 czerwca 1951, pismo kierownika Wydziału Społeczno-Administracyjnego Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu do przewodniczących prezydiów powiatowych i miejskich rad narodowych
14 10 lipca 1951, zarządzenie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w sprawie rozpatrywania podań o wyjazd Niemców z Polski do NRD
15 1 lutego 1952, protokół końcowy z rozmów między delegacjami rządów RP i NRD w sprawie łączenia rodzin
16 20 lutego 1952, pismo dyrektora generalnego Zespołu II Prezydium Rady Ministrów do przewodniczących prezydiów wojewódzkich rad narodowych oraz prezydiów rad narodowych Warszawy i Łodzi w sprawie organizacji planowej repatriacji do NRD
17 20 marca 1952, protokół nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
18 14 sierpnia 1952, ustawa o świadczeniach wyrównawczych (fragmenty)
19 22 lutego 1955, ustawa o regulacji spraw przynależności państwowej
20 grudzień 1955, uchwała Komitetu Centralnego PZPR w sprawie sytuacji ludności niemieckiej w Polsce
21 7 grudnia 1955, sprawozdanie z rozmów pomiędzy przedstawicielami Polskiego Czerwonego Krzyża i Niemieckiego Czerwonego Krzyża
22 24 grudnia 1955, notatka Ministerstwa Spraw Zagranicznych w sprawie kwalifikacji osób starających się o wyjazd do Niemiec
23 25 stycznia 1956, notatka z rozmów przedstawicieli MSW PRL i NRD w Berlinie w sprawie łączenia rodzin
24 16 maja 1956, uchwała Rady Państwa nr 37/56
25 27 listopada 1956, notatka Departamentu Zagranicznego Ministerstwa Kolei do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Ministerstwa Spraw Zagranicznych w sprawie przewozu repatriantów niemieckich z Polski do NRF
26 7 grudnia 1956, protokół z rozmów przedstawicieli ministerstw spraw wewnętrznych PRL i NRD w Warszawie w sprawie łączenia rodzin
27 12 stycznia 1957, zarządzenie nr 05/57 ministra spraw wewnętrznych w sprawie wydawania dokumentów podróży osobom wyjeżdżającym do NRD i NRF w ramach akcji łączenia rodzin
28 31 maja 1957, artykuł z „Trybuny Robotniczej” na temat warunków wyjazdu do RFN w ramach akcji łączenia rodzin
29 październik 1957, pismo komisji KC PZPR ds. Narodowościowych do Sekretariatu KC PZPR w sprawie zezwoleń na wyjazdy do NRD i NRF
30 15 stycznia 1958, pismo ministra spraw wewnętrznych do przewodniczących prezydiów wojewódzkich rad narodowych
w sprawie udzielania zezwoleń na wyjazd do NRD i NRF
31 14 lipca 1961, zmiany w ustawie o gospodarce terenami w miastach i osiedlach (fragmenty)
32 15 lutego 1962, ustawa o obywatelstwie polskim (fragmenty)
33 17 listopada 1970, notatka Wydziału Administracyjnego KC PZPR w sprawie kryteriów i trybu rozpatrywania podań o wyjazdy emigracyjne do NRF
34 18 listopada 1970, informacja rządu PRL na temat akcji łączenia rodzin wraz z poufnym komentarzem
35 13 października 1972, notatka Wydziału Administracyjnego KC PZPR w sprawie wyjazdów emigracyjnych do RFN
36 sierpień 1975, wytyczne Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Wydziału Administracyjnego KC PZPR dotyczące wyjazdów obywateli PRL na pobyt stały do RFN
37 9 października 1975, zapis protokolarny ze spotkania ministrów spraw zagranicznych PRL i RFN 1 sierpnia 1975 r.
38 4 lipca 1979, notatka z narady odbytej w Komitecie Centralnym PZPR poświęconej omówieniu przygotowania materiałów na posiedzenie Biura Politycznego w sprawie wyjazdów do RFN, Berlina Zachodniego i NRD
39 2 marca 1984, protokół nr 2/84 ze wspólnego posiedzenia Komisji Spraw Obywatelskich i Komisji Prawnej Rady Państwa w sprawie zezwolenia na zmianę obywatelstwa polskiego repatriantom niemieckim
i osobom wyjeżdżającym na stały pobyt do Izraela
40 8 marca 1984, uchwała Rady Państwa nr 26/84
41 14 listopada 1990, Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy
42 17 czerwca 1991, list ministra spraw zagranicznych RP Krzysztofa Skubiszewskiego do ministra spraw zagranicznych RFN Hansa-Dietricha Genschera
43 21 grudnia 1992, ustawa o naprawie szkód wojennych (fragmenty)
44 17 września 2001, wyrok Sądu Najwyższego w sprawie skargi Hubertusa R. na decyzję ministra spraw wewnętrznych i administracji z 6 grudnia 1999 r.
45 1 sierpnia 2004, wystąpienie kanclerza Gerharda Schroedera w Warszawie podczas obchodów 60. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego (fragmenty)
46 2 listopada 2004, ekspertyza J. Barcza i J.A. Froweina w sprawie roszczeń z Niemiec przeciwko Polsce w związku z II wojną światową (fragmenty)
47 2 lutego 2005, decyzja prezesa Urzędu do spraw Repatriacji i Cudzoziemców (sprawa p. Józefa)
48 21 lipca 2005, wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie (sprawa skargi p. Dietera)
Recenzje:
Jerzy Kranz, "Sprawy Międzynarodowe", nr 2/2006