W reakcji na inwazję Rosji na Ukrainę państwa UE, które zachowują kompetencje w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, podjęły bezprecedensowe kroki na rzecz ograniczenia szpiegostwa Rosji. W ramach tych działań od lutego 2022 r. wydaliły z terytorium UE ok. 490 rosyjskich dyplomatów, w większości uznawanych za funkcjonariuszy wywiadu bądź ich współpracowników, najwięcej z Bułgarii (70), Polski (45), Francji (41), Niemiec (40), Belgii (40, w tym 19 akredytowanych przy UE), Słowacji (38), Słowenii (33), Włoch (30) i Hiszpanii (25). Wpisuje się to w trend coraz częstszego publicznego identyfikowania i sankcjonowania szpiegów Rosji w UE, zauważalny od 2018 r., gdy w związku z nieudanym zamachem rosyjskich służb na Siergieja Skripala i jego córkę w Wielkiej Brytanii państwa członkowskie wydaliły ok. 70 rosyjskich dyplomatów.

Charakterystyka działań Rosji

 Prowadząc konfrontacyjną politykę wobec Zachodu, Rosja od co najmniej dekady intensyfikuje aktywność wywiadowczą w UE, by zwiększyć skuteczność polityki zagranicznej, wzmocnić potencjał wojskowo-technologiczny i realizować w UE zadania operacyjne, np. zamachy czy akcje sabotażowe. Rosyjskie służby starają się pozyskiwać niejawne informacje o sytuacji bezpieczeństwa i politycznej państw członkowskich, ich infrastrukturze krytycznej, technologii, danych cywilnych, np. dotyczących rosyjskich dysydentów, a także o UE i NATO (patrz tabela). Choć działalność rosyjskiego wywiadu obejmuje całe terytorium UE, szpiedzy są szczególnie aktywni w państwach, w których mieszczą się infrastruktura NATO i siedziby instytucji międzynarodowych. Przypadki szpiegostwa zidentyfikowane dotychczas przez kontrwywiad i dziennikarzy śledczych (m.in. Bellingcat) dotyczą np. instytucji UE i NATO w Belgii (w Brukseli), bazy NATO we Włoszech (w Neapolu) czy ćwiczeń wojskowych NATO w państwach bałtyckich. W związku z inwazją na Ukrainę obszarem zainteresowania rosyjskich służb są kwestie relacji UE i NATO z tym państwem, szczególnie udzielana mu pomoc wojskowa (m.in. szlaki transportowe dostaw broni, ćwiczenia) oraz technologie, do których Rosja ma utrudniony dostęp ze względu na sankcje.

Rosja realizuje działalność wywiadowczą w UE poprzez wiele instytucji, spośród których najważniejszą rolę odgrywają wywiad wojskowy (GRU), Służba Wywiadu Zagranicznego (SWZ) i Federalna Służba Bezpieczeństwa (FSB). Mają one duże zdolności operacyjne – szacuje się, że tylko SWZ zatrudnia co najmniej 13 tys. osób. Rosyjskie służby sukcesywnie rozwijają cyberszpiegostwo, ale nadal podstawą ich funkcjonowania są klasyczne metody pozyskiwania niejawnych informacji za pomocą rozbudowanej sieci szpiegów. Należą do niej przede wszystkim funkcjonariusze pracujący jako dyplomaci – immunitet pozwala im uniknąć procesu karnego, a w przypadku zdemaskowania mogą zostać uznani za personae non gratae i wydaleni. Według dostępnych ocen unijnych służb wywiadowczych szpiedzy stanowią znaczną część korpusu dyplomatycznego Rosji w państwach członkowskich. W 2021 r. szwedzki wywiad szacował, że jedna trzecia pracujących w tym kraju rosyjskich dyplomatów była oficerami wywiadu. Wielu z nich zajmuje się rekrutacją informatorów, a jeden oficer może utrzymywać jednocześnie 3–5 kontaktów. Szpiedzy mogą też działać w kraju docelowym bez immunitetu dyplomatycznego – są to obywatele Rosji działający pod przykryciem, posługujący się sfałszowaną tożsamością (tzw. nielegałowie). Wywiad Rosji rekrutuje na agentów cudzoziemców mających dostęp do niejawnych informacji, np. urzędników, wojskowych, dziennikarzy czy analityków instytucji badawczych. Werbuje ich często na terytorium Rosji spośród osób regularnie ją odwiedzających, mających pozytywny lub neutralny stosunek do rosyjskich władz i będących w stanie wykonywać zadania wywiadowcze. Rosyjskie służby rekrutują też cudzoziemców do wykonywania zadań polegających np. na obserwacji infrastruktury wojskowej i krytycznej, m.in. marynarzy do monitorowania portów.

Wyzwania dla UE

 Część państw członkowskich, prowadząc przychylną politykę wobec Rosji, nie podejmuje widocznych działań wobec jej szpiegów. Wynika to m.in. z przyjętej w tych państwach oceny zagrożeń bezpieczeństwa oraz skali powiązań gospodarczych z Rosją. Cypr, Malta i Węgry nie wydaliły po inwazji Rosji żadnego jej dyplomaty, a na terytorium Węgier pozostaje co najmniej 50 z nich. Austriackie władze wydaliły 4 dyplomatów, podczas gdy pracuje tam ok. 60. Samo usuwanie rosyjskich oficerów wywiadu działających jako dyplomaci nie paraliżuje aktywności służb wywiadowczych Rosji, jednak ją utrudnia. Należy mieć na uwadze, że rosyjscy szpiedzy, pozostając w państwach UE, mogą działać na terytorium całej strefy Schengen i rozwijać sieć kontaktów. W latach 2010–2021 w państwach Unii miało miejsce 59 postępowań wobec obywateli UE, które dotyczyły przekazywania informacji obcemu wywiadowi. Większość dotyczyła szpiegostwa na rzecz rosyjskiego wywiadu, a blisko dwie trzecie miało miejsce w państwach bałtyckich i w Polsce. Na ich podstawie skazano 42 osoby (dane Swedish Defence Research Agency). Po rosyjskiej inwazji tylko w niektórych państwach zwiększyła się liczba postępowań. Mimo że wszczynanie procesów sądowych jest tylko jedną z metod zwalczania szpiegostwa, ma znaczenie m.in. dla uświadamiania społeczeństwa na temat potencjalnych kar związanych z podejmowaniem współpracy z wywiadem obcych państw.

Choć ze względu na niejawność funkcjonowania trudno ocenić skuteczność służb kontrwywiadowczych państw członkowskich, ograniczeniem w ich działaniach mogą być niewystarczające zasoby kadrowe w niektórych krajach. Mimo że po inwazji Rosji na Ukrainę kilka państw (np. Holandia i Belgia) planuje zwiększyć budżet i personel służb kontrwywiadowczych lub zaostrzyć przepisy prawne, zdolności członków UE w tej dziedzinie są zróżnicowane. Rozbudowane służby wywiadowcze i kontrwywiadowcze funkcjonują we Francji (ok. 13 tys. pracowników, w tym ok. 3,8 tys. w kontrwywiadzie) i w Niemczech (ok. 10,4 tys. na poziomie federalnym, w tym ok. 1100 w kontrwywiadzie wojskowym), pozostałe państwa posiadają jednak dużo mniejsze zasoby kadrowe, np. Hiszpania – ok. 6,5 tys. osób, Szwecja – ok. 2,7 tys., Holandia – ok. 2,3 tys., Belgia – ok. 1,2 tys. (dane m.in. Agencji Praw Podstawowych). Część państw wykorzystuje informacje dostarczane przez sojuszników spoza UE – USA i Wielką Brytanię.

Wielostronną współpracę operacyjną służb w UE ogranicza obawa przed możliwą infiltracją wywiadu jednego z państw, a także kwestia ochrony własnych źródeł informacji. Choć na poziomie UE mechanizm dobrowolnej wymiany niejawnych informacji przez państwa członkowskie istnieje w ramach Dyrekcji Wywiadu Sztabu Wojskowego UE i Centrum Wywiadowczego i Sytuacyjnego UE (EU INTCEN), w ograniczonym stopniu wykorzystują one to rozwiązanie. Państwa UE preferują współdziałanie bilateralne i bezpośrednią wymianę informacji z sojusznikami. Estonia np. kooperuje z pozostałymi państwami graniczącymi z Rosją w celu identyfikacji rosyjskich szpiegów. Państwa posiadające zaawansowane technologie wywiadowcze wolą też współpracować z odpowiednikami o podobnym potencjale.

Wnioski

 Dotychczas wykryte przypadki rosyjskiego szpiegostwa w UE potwierdzają, że Rosji udaje się lokować szpiegów w strategicznie istotnych komórkach instytucji państw członkowskich (patrz tabela). Mimo zmniejszenia w 2022 r. liczby oficerów wywiadu pracujących pod przykryciem dyplomatycznym Rosja – ze względu m.in. na różną politykę państw członkowskich – nadal ma duży potencjał prowadzenia działań szpiegowskich. Biorąc pod uwagę długotrwały charakter agresji przeciw Ukrainie i międzynarodowe sankcje, aktywność Rosji będzie się nasilać. By jej przeciwdziałać, konieczne jest m.in. wzmocnienie zdolności kontrwywiadowczych w UE. W celu zwiększenia publicznej świadomości na temat skali szpiegostwa w UE dokonywanego przez państwa trzecie, w tym Rosję, Europejska Służba Działań Zewnętrznych mogłaby konsolidować i udostępniać w postaci regularnych raportów informacje na temat takich incydentów i toczących się postępowań, wskazując przedmiot zainteresowania obcego wywiadu i straty poniesione przez UE. W przypadkach identyfikowania kolejnych rosyjskich dyplomatów jako szpiegów Polska mogłaby także zachęcać państwa UE do koordynacji akcji ich wydalania z terytorium Unii.