Przebieg debaty publicznej wokół zagadnienia reparacji i odszkodowań w stosunkach polsko-niemieckich wskazuje na istnienie pilnej potrzeby opublikowania studiów i dokumentów, które ilustrowałyby dotychczasowe polskie wysiłki zmierzające do oszacowania wartości strat powstałych w wyniku niemieckiej agresji na Polskę i okupacji, ukazywałyby historię polskich roszczeń reparacyjnych, restytucyjnych i odszkodowawczych, a także sposobów ich zaspokojenia. Ponadto, w związku z kontrowersjami związanymi ze sprawą zrzeczenia się w 1953 r. przez PRL reparacji od Niemiec, pojawiła się potrzeba źródłowego naświetlenia problemu wykonania przez ZSRR postanowień reparacyjnych Umowy Poczdamskiej wobec Polski.
Dlatego też z inicjatywy ministra spraw zagranicznych RP powstała publikacja, której autorzy - uznani eksperci problematyki niemieckiej oraz analitycy PISM - wychodząc naprzeciw oczekiwaniom społecznym, podjęli próbę przedstawienia problemu na gruncie rzetelnej analizy faktów i norm prawnych.
Publikacja powstała z inicjatywy ministra spraw zagranicznych RP
Spis treści:
Z myślą o wspólnej przyszłości – wspólny tekst Ministrów Spraw Zagranicznych RP, s. 1
Od redaktora naukowego, s. 5
Adam Eberhardt, Mateusz Gniazdowski, Tytus Jaskułowski, Maciej Krzysztofowicz
Szkody wyrządzone Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego. Historia dociekań i szacunków, s. 11
1. Wprowadzenie
2. Szacowanie polskich strat wojennych
2.1. Aktywność Rządu RP na Wychodźstwie
2.2. Aktywność PKWN. Biuro Odszkodowań Wojennych
2.3. Wyniki pracy Komisji do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich
3. Straty biologiczne narodu polskiego
3.1. Szacowanie stanu eksterminacji narodu polskiego
3.2. Szacunek strat sił zbrojnych i utraty zdrowia obywateli
4. Straty materialne
4.1. Szacunek strat w gospodarce i administracji
4.2. Korekta strat materialnych
5. Straty kultury polskiej
5.1. Materialny wymiar strat w dziedzinie kultury
5.2. Szacunek strat osobowych wśród polskiej inteligencji
6. Straty Warszawy
7. Uwagi końcowe
Wojciech Kowalski
Problem szacunku szkód w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego wyrządzonych Polsce podczas II wojny światowej przez agresora niemieckiego, s. 55
1. Metodyka grabieży dóbr kultury za ziemiach wcielonych do Rzeszy i w Generalnej Guberni
2. Rejestracja i szacowanie strat
2.1. Bieżąca rejestracja strat prowadzona w ramach prac podziemnej Delegatury Rządu RP na Kraj i jej wyniki opublikowane w Londynie w 1944 r.
2.2.Prace rejestracyjne i szacunki Biura Rewindykacji i Odszkodowań Ministerstwa Kultury i Sztuki (1945–1951) oraz Komisji do Opracowania Problemu Odszkodowań Niemieckich (1970–1972)
3. Współczesna dokumentacja strat wojennych i próby szacunków
Mariusz Muszyński
Prawnomiędzynarodowe podstawy niemieckich zobowiązań reparacyjnych na rzecz zwycięskiej koalicji ze szczególnym uwzględnieniem Polski, s. 81
1. Wstęp
2. Założenia polityki reparacyjnej po II wojnie światowej
3. Polskie działania reparacyjne na tle działań aliantów zachodnich
3.1. Podstawy prawne reparacji od Niemiec
3.1.1. Umowa Poczdamska
3.1.2. Ustawa nr 5 Sojuszniczej Rady Kontroli Niemiec
3.2. Wykonanie przez Polskę postanowień poczdamskich dotyczących reparacji
3.2.1. Umowa dwustronna ZSRR–Polska w sprawie reparacji
3.2.2. Akty prawa wewnętrznego dotyczące przejęcia majątku niemieckiego
3.2.3. Przejmowanie majątku późnych przesiedleńców
3.3. Wykonywanie przez państwa zachodnie postanowień poczdamskich dotyczących reparacji
3.3.1. Status prawny majątków niemieckich znajdujących się na terytorium państw zachodnich w roku 1945
3.3.2. Umowa w sprawie reparacji niemieckich (tzw. Umowa Paryska)
3.3.3. Prawne aspekty przejęcia majątku niemieckiego w państwach neutralnych
3.3.4. Prawne aspekty przejęcia majątku niemieckiego w państwach-sojusznikach III Rzeszy
3.3.5. Traktaty bońskie
3.3.6. Umowa w sprawie długów niemieckich (tzw. Umowa Londyńska)
4. Zamknięcie spraw wynikających z II wojny światowej
4.1. Zakończenie wojny a reparacje
4.2. Reparacje a problem układu pokojowego z Niemcami po konferencji poczdamskiej
4.3. Traktat 2 + 4 jako alternatywa wobec traktatu pokoju
4.4. Praktyka państw dotycząca reparacji po zawarciu Traktatu 2 + 4
5. Zakończenie
Jan Sandorski
Zrzeczenie się w 1953 r. przez Polskę reparacji wobec Niemiec w świetle prawa międzynarodowego, s. 123
1. Kontrowersje na tle uchwał Sejmu RP dotyczących reparacji wojennych i roszczeń odszkodowawczych
1.1. Aktywność Sejmu RP w sprawie reparacji i odszkodowań dla Polski
1.2. Opinia publiczna wobec problemu reparacji i odszkodowań w stosunkach polsko-niemieckich
2. Reparacje i odszkodowania jako problem sporny w stosunkach polsko-niemieckich
3. Problem ważności Oświadczenia rządu PRL z 23 sierpnia 1953 r.
3.1. Polityczne przesłanki zrzeczenia się reparacji wojennych wobec NRD przez Związek Radziecki
3.2. Stanowisko rządu PRL w sprawie reparacji. Uwarunkowania polityczne
4. Radziecki dyktat wobec Polski w świetle prawa międzynarodowego
4.1. Oświadczenie rządu PRL z 1953 r. a Konwencja o prawie traktatów
4.2. Radziecki dyktat jako przymus ekonomiczny
4.3. Oświadczenie rządu PRL jako wadliwe oświadczenie woli państwa
4.4. Oświadczenie rządu PRL a suwerenność państwa
5. Epilog polityczny
Janusz Dołęga, Łukasz Kulesa, Rafał Tarnogórski
Wykonanie przez ZSRR postanowień reparacyjnych Umowy Poczdamskiej wobec Polski
1. Realizacja reparacji na rzecz Polski przez Związek Radziecki
2. Instytucje, struktury i organizacja prac reparacyjnych w Polsce
3. Realizacja postanowień reparacyjnych na rzecz innych państw
3.1. Radziecki system pobierania reparacji
3.2. Pobieranie reparacji przez sojuszników Wielkiej Koalicji
3.3. Zakończenie pobierania reparacji
4. Uwagi końcowe
Witold M. Góralski
Podstawy prawne, przedmiot i program przewłaszczenia własności niemieckiej na Ziemiach Zachodnich i Północnych na podstawie i w ramach Umowy Poczdamskiej, s. 189
1. Wprowadzenie
2. Prawnomiędzynarodowe podstawy przekazania Polsce po II wojnie światowej niemieckich obszarów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej
2.1. Polityczne przesłanki zmian terytorialnych w Europie Środkowej i Wschodniej po II wojnie światowej
2.2. Terytorialne postanowienia Umowy Poczdamskiej a prawo międzynarodowe
2.3. Polskie pozycje prawne w odniesieniu do suwerenności państwa polskiego na Ziemiach Zachodnich i Północnych
3. Prawnoustrojowe założenia przejęcia własności niemieckiej i recepcja prawa polskiego
na Ziemiach Zachodnich i Północnych
3.1. Recepcja prawa polskiego na przejętych przez Polskę obszarach wschodnich Rzeszy Niemieckiej
3.2. Podstawy systemowe i założenia programu przewłaszczenia własności niemieckiej na Ziemiach Zachodnich i Północnych
4. Podstawowe akty prawne regulujące przejęcie własności niemieckiej na ZZiP
4.1. Grunty rolnicze: Dekret PKWN z 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej z późniejszymi zmianami
4.2. Grunty leśne: Dekret PKWN z 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa
4.3. Przedsiębiorstwa (osoby prawne): Ustawa z 3 stycznia 1946 r. o przejęciu na własność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej
4.4. Majątki opuszczone i poniemieckie: Dekret z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich
4.5. Uzupełnienie programu wywłaszczeniowego: Dekret z 15 listopada 1946 r. o zajęciu majątków państw pozostających z Państwem Polskim w stanie wojny w latach 1939–1945 i majątku osób prawnych i obywateli tych państw oraz o zarządzie przymusowym nad tymi majątkami
5. Implementacja programu przewłaszczenia własności niemieckiej na ZZiP
5.1. Nieruchomości ziemskie
5.2. Mienie nierolnicze
6. Polsko-niemiecki spór o wykonywanie przez państwo polskie suwerenności terytorialnej
na Ziemiach Zachodnich i Północnych
6.1. Podstawowe tezy zachodnioniemieckiej doktryny państwowej oraz doktryny wypędzonych w odniesieniu do konstytutywnych postanowień i skutków Umowy Poczdamskiej
6.2. Polskie pozycje prawne po Traktacie PRL–RFN z 1970 r. o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków a zachodnioniemiecka koncepcja modus vivendi
6.3.Modernizacja doktryny wypędzonych po zjednoczeniu Niemiec
6.3.1. Wywłaszczenia i wypędzenia jako zbrodnia przeciw ludzkości
6.3.2. Nienaruszalność uprawnień osób wypędzonych i wywłaszczonych w świetle prawa międzynarodowego
6.3.3. Wysiedlenia i wywłaszczenia jako delikt międzynarodowy
6.3.4. Krytyka wysiedleń i wywłaszczeń w świetle Międzynarodowych Paktów Praw Politycznych i Obywatelskich
7. Traktat z 1990 r. o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec w świetle niemieckiej i polskiej doktryny prawnej
7.1. Stanowisko niemieckiej doktryny prawnej wobec statusu ZZiP po zawarciu Traktatu 2+4
7.2. Polskie pozycje prawne w świetle kompleksu umów międzynarodowych regulujących status terytorialny zjednoczonych Niemiec oraz prawnomiędzynarodowe skutki agresji i bezwarunkowej kapitulacji Rzeszy Niemieckiej
8. Epilog polityczny polsko-niemieckiego sporu w sprawie prawnomiędzynarodowego statusu Ziem Zachodnich i Północnych w latach 1945–1990
Wojciech Kowalski
Restytucja i naprawianie szkód w zakresie polskiego dziedzictwa kulturowego.
Regulacje prawne i działania władz polskich, s. 239
1. Podstawy prawne likwidacji skutków II wojny światowej w dziedzinie dóbr kultury
1.1. Stan regulacji prawnomiędzynarodowych w chwili wybuchu wojny
1.1.1. Geneza zasady restytucji dóbr kultury
1.1.2. Restytucja zastępcza i kwestia reparacji
2. Prawo alianckie dotyczące dóbr kultury po II wojnie światowej
2.1. Restytucja
2.2. Restytucja zastępcza i reparacje
3. Program i działania władz polskich na rzecz restytucji i naprawy szkód w zakresie dziedzictwa kulturowego
3.1.Próby oszacowania polskich strat w dziedzinie kultury
3.2. Realizacja programu restytucji polskich dóbr kultury oraz próba uzyskania reparacji
4. Restytucja dóbr kultury w 50 lat po wojnie
Dominik Sołtysiak
Podstawy prawne i implementacja odszkodowań niemieckich dla polskich ofiar eksperymentów pseudomedycznych w latach 1945–1989, s. 269
1. Wprowadzenie
2. Podstawy prawne odpowiedzialności niemieckich przedsiębiorstw
3. Podstawy dochodzenia roszczeń i ich implementacja w latach 1951–1972
4. Problem globalnego uregulowania odszkodowań
5. Treść Porozumienia PRL–RFN z dnia 16 listopada 1972 r. oraz jego implementacja
6. Podsumowanie
Jan Barcz
Sukcesja w dziedzinie ubezpieczenia społecznego w stosunkach polsko-niemieckich po II wojnie światowej, s. 295
1. Wprowadzenie
2. Sukcesja w dziedzinie ubezpieczenia społecznego po I wojnie światowej
2.1. Porozumienia międzynarodowe z zakresu ubezpieczenia społecznego do I wojny światowej
2.2. Postanowienia Traktatu Wersalskiego
2.3. Stosunki polsko-niemieckie w dziedzinie ubezpieczeń społecznych w okresie międzywojennym
3. Uwarunkowania sukcesji ubezpieczeniowej w stosunkach polsko-niemieckich po II wojnie światowej
4. Regulacja stosunków w dziedzinie ubezpieczenia społecznego z NRD
5. Regulacja stosunków w dziedzinie ubezpieczenia społecznego z RFN
5.1. Porozumienia PRL–RFN z 1975 r.
5.2. Regulacja niektórych problemów z dziedziny ubezpieczenia społecznego przed 1975r.
5.2.1. Zaopatrzenie dla inwalidów wojennych i ich rodzin
5.2.2. Zaopatrzenie wypadkowe
5.3. Zasadnicze regulacje porozumień z 1975 r.
5.3.1. Porozumienie zawarte w drodze not werbalnych z 7 października 1975 r. (zaopatrzenia wypadkowe)
5.3.2. Postanowienia umowy rentowej zakresie zaopatrzenia wypadkowego
5.3.3. Podstawowe założenia umowy rentowej z 1975 r. 330
6. Porozumienie z 9 października 1975 r. o uregulowaniu wzajemnych roszczeń w zakresie
zaopatrzenia emerytalnego i wypadkowego
Jerzy Sułek
Niemiecka pomoc humanitarna i finansowa w latach 1991–2004 dla poszkodowanych przez III Rzeszę w Polsce. Problemy polityczne i prawne, s. 337
1. Wprowadzenie
2. Problematyka odszkodowawcza w stosunkach polsko-niemieckich i w procesie 2+4
2.1. Kształtowanie się stanowiska Bonn wobec problemu odszkodowań dla Polski
2.2. Wielkie mocarstwa a problem odszkodowania w procesie 2+4
2.3. Kształtowanie się stanowiska Polski co do zakresu i formy odszkodowań dla obywateli polskich
3. Geneza i treść porozumienia RP-RFN z 16 października 1991 r. o pomocy humanitarnej dla szczególnie poszkodowanych ofiar prześladowania nazistowskiego w Polsce
3.1. Istota porozumienia RP–RFN z 16 października 1991 r.
3.2. Fundacja Polsko-Niemieckiego Pojednania jako wykonawca Porozumienia z 16 października 1991 r.
3.3. Realizacja porozumienia RP–RFN z 16 października 1991 r.
4. Próba bilansu
Jerzy Sułek
Świadczenia finansowe dla byłych robotników niewolniczych i przymusowych III Rzeszy oraz innych ofiar nazizmu. Bilans wypłat w Polsce z lat 1999–2004, s. 379
1. Podstawy formalnoprawne
2. Proces wypłaty niemieckich świadczeń finansowych przez FPNP ze środków Fundacji Federalnej „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość” (w latach 2001–2004)
2.1. Niemieckie świadczenia finansowe dla byłych robotników niewolniczych i przymusowych III Rzeszy
2.2. Polsko-niemiecki spór przelicznikowy
2.3. Wypłaty świadczeń z tytułu innych szkód na osobie
2.4. Wypłaty niemieckich świadczeń finansowych dla ofiar nazizmu w Polsce z tytułu szkód majątkowych
2.5. Wypłaty niemieckich świadczeń finansowych dla ofiar nazizmu z Polski z innych tytułów (przepadek polis ubezpieczeniowych – ICHEIC, pomoc humanitarna dla Romów)
3. Wypłaty świadczeń ze środków Austriackiego Funduszu Pojednania dla byłych robotników przymusowych z Polski
4. Inne wypłaty świadczeń dla byłych robotników niewolniczych i przymusowych III Rzeszy w Polsce w latach 1999–2004
4.1. Wypłaty FPNP ze środków Funduszu Szwajcarskiego na rzecz Potrzebujących Ofiar Holocaustu
4.2. Wypłaty z połączonych środków FPNP i Funduszu na Rzecz Ofiar Prześladowań Hitlerowskich (tzw. Funduszu Londyńskiego Złota)
4.3. Wypłaty z miast i gmin niemieckich dla byłych robotników niewolniczych i przymusowych z Polski
4.4. Świadczenia niemieckich kościołów – ewangelickiego i katolickiego na rzecz ofiar nazizmu w Polsce
Recenzje:
Jerzy Kranz, "Sprawy Międzynarodowe", nr 1/2005