PISM
Redaktor tomu: Piotr Długołęcki
Warszawa 2022
ISBN: 978-83-67487-08-5
Liczba stron: LXXXVII + 1092
Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1981 lipiec–grudzień to 29. tom opublikowany w ramach serii PDD. Zawarto w nim 545 dokumentów, które ukazują polską politykę zagraniczną w drugiej połowie 1981 r.
Polityka zagraniczna PRL w dokumentowanym okresie była zdominowana przez konsekwencje wydarzeń wewnętrznych związanych z ożywioną aktywnością NSZZ „Solidarność”. Kolejne sytuacje kryzysowe, groźby strajków, nerwowe reakcje władz i napięta sytuacja wewnętrzna sprawiały, że groźba radzieckiej interwencji stawała się zdaniem wielu obserwatorów coraz bardziej realna. Wiele zainteresowania wzbudzała także zmiana na stanowisku I sekretarza KC PZPR – zastąpienie Stanisława Kani przez Wojciecha Jaruzelskiego. Najistotniejszym wydarzeniem drugiej połowy 1981 r. była jednak decyzja władz PRL o wyprowadzanie stanu wojennego, która wywarła olbrzymi wpływ na polską politykę zagraniczną oraz na całokształt stosunków Wschód–Zachód.
Na napiętą sytuację polityczną nakładały się problemy związane z narastającym kryzysem gospodarczym i nieprzezwyciężalne trudności dotyczące spłaty zadłużenia zagranicznego. Pogłębiała się także – zauważalna już w pierwszej połowie roku – utrata monopolu partii i rządu w sferze stosunków międzynarodowych. Poszerzająca się zagraniczna aktywność NSZZ „Solidarność” pozostawała w zasadzie poza kontrolą władz, a takie wydarzenia, jak I krajowy zjazd delegatów NSZZ i wystosowanie w trakcie obrad posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej i listu do Polonii całego świata, wywołały ożywione reakcje zarówno w krajach socjalistycznych, jak i kapitalistycznych. Napięta sytuacja zaowocowała także aktywizacją środowisk polonijnych i opozycyjnych, zwiększając ponadto tendencje emigracyjne w polskim społeczeństwie.
Prowadzona w tych warunkach polityka zagraniczna była siłą rzeczy wieloaspektowa – w stosunkach z ZSRR i krajami socjalistycznymi władze PRL zapewniały o kontrolowaniu sytuacji i braku obaw przed rozprzestrzenieniem się kryzysu na inne kraje Europy Wschodniej. W relacjach z krajami Zachodu podkreślano z kolei, że kryzys jest wewnętrzną sprawą Polski, starano się przeciwdziałać wszelkim próbom wspierania opozycji i „Solidarności” oraz zwalczać starania o umiędzynarodowienie sprawy polskiej poprzez wniesienie jej pod obrady KBWE czy ONZ.
Specyficznym elementem polskiej polityki zagranicznej były relacje ze Stolicą Apostolską, którą władze w Warszawie starały się widzieć jako sojusznika w rozmowach z Episkopatem. Do pewnego ożywienia doszło także w stosunkach polsko-żydowskich i w kontaktach z Izraelem. Odnotowano również wzrost znaczenia kwestii historycznych, dotyczących nie tylko relacji polsko-żydowskich, ale także zbrodni katyńskiej czy tzw. pruskiej fali w NRD i ZSRR. Sprawy historyczne poruszała także NSZZ „Solidarność”, przypominając niewygodne dla władz wydarzenia w relacjach z ZSRR.
Zaprezentowane w tomie dokumenty ukazują dwa kompletnie różne sposoby prowadzenia polityki zagranicznej z cezurą przypadającą na 13 grudnia. Wprowadzenie stanu wojennego oraz późniejsza masakra górników w kopani „Wujek” diametralnie zmieniły dotychczasowe bilateralne i multilateralne kontakty PRL. Zamrożenie relacji z krajami zachodnimi i nałożenie sankcji przez USA przy jednoczesnym praktycznym wstrzymaniu ruchu osobowego całkowicie przeobraziły kontakty z Zachodem. Polskie władze skoncentrowały się na obronie i usprawiedliwianiu decyzji o wprowadzeniu stanu wojennego oraz na próbach przełamania izolacji. Wobec ZSRR i krajów socjalistycznych podejmowano jednocześnie działania, których celem było uzyskanie pomocy gospodarczej i żywnościowej.
Zdecydowana większość zamieszczonych w tomie źródeł to dokumenty dotąd niepublikowane zgromadzone przede wszystkim w Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Archiwum Akt Nowych. Tom zaopatrzono w rozbudowane indeksy osobowy i rzeczowy, które wraz z informacjami ze wstępu ułatwiają korzystanie z prezentowanych archiwaliów. W tomie zamieszczono również aneksy, w tym wykaz zawieranych przez PRL umów międzynarodowych oraz schemat odzwierciedlający strukturę MSZ w omawianym okresie.
