Programy integracyjne

Powrót do rozmów o integracji po kilkuletniej przerwie zaproponował pod koniec 2018 r. ówczesny premier Rosji Dmitrij Miedwiediew. Oba państwa rozpoczęły wtedy negocjacje międzyrządowego porozumienia składającego się z 31 rozdziałów, nazwanych mapami drogowymi integracji gospodarczej. Podpisanie tego dokumentu było planowane w 20. rocznicę utworzenia Państwa Związkowego Białorusi i Rosji w grudniu 2019 r. Białoruś nie zgodziła się jednak na proponowany wówczas kształt porozumienia, uznając, że jest dla niej niekorzystny i nie gwarantuje m.in. zrównania cen surowców energetycznych w obu państwach. Mimo to negocjacje kontynuowano. Nabrały one tempa w ciągu ostatniego półrocza, czego przejawem były trzy tegoroczne wizyty Alaksandra Łukaszenki w Rosji.

Rosja zwiększa presję na Białoruś, aby podpisała programy integracyjne (przekształcono w nie dotychczasowe mapy drogowe), wykorzystując rosnącą międzynarodową izolację tego państwa po fali represji wobec opozycji i osób protestujących przeciwko sfałszowaniu ubiegłorocznych wyborów prezydenckich. Na Białoruś zostały nałożone sankcje m.in. przez UE i USA, a białoruskie władze przestały być uznawane przez państwa zachodnie za partnera, co osłabiło ich pozycję negocjacyjną w stosunkach z Rosją.

Największe trudności w rozmowach białorusko-rosyjskich pojawiają się podczas dyskusji o rozdziałach dotyczących wspólnego kodeksu celnego i podatkowego, na którym zależy Rosji, oraz redukcji cen surowców energetycznych dla Białorusi do poziomu wewnątrzrosyjskich, co od początku było celem tego państwa. Zgodnie z ostatnimi oficjalnymi informacjami spośród wszystkich programów integracyjnych nieuzgodniony pozostaje jedynie dotyczący rynku surowców energetycznych. W tym wypadku można jednak oczekiwać częściowych ustępstw ze strony Rosji, której zależy, żeby do podpisania dokumentów integracyjnych doszło jesienią br. – najpewniej jeszcze przed zaplanowanymi na 19 września wyborami do Dumy, co pozwoli rosyjskim władzom na polityczne zdyskontowanie tego wydarzenia.

Współpraca w sferze bezpieczeństwa

Z punktu widzenia Rosji szczególnie ważna jest intensyfikacja współpracy wojskowej. W lutym br. rosyjskie media podkreślały, że plan pogłębionej integracji w tej sferze został uzgodniony, a oba państwa pracują nad dalszym wzmacnianiem kooperacji. Białoruś i Rosja 2 marca br. przyjęły ponadto 5-letni plan współpracy wojskowej. Zakłada on organizację ponad 160 wspólnych działań, z czego 40% to ćwiczenia poligonowe. Oba państwa zdecydowały również o utworzeniu trzech wspólnych centrów szkoleniowych dla sił zbrojnych. Na terytorium Białorusi, w obwodzie grodzieńskim, ma powstać centrum szkolno-bojowe wojsk powietrznych i obrony powietrznej. Pozostałe dwa będą rozmieszczone w rosyjskich obwodach niżnonowogrodzkim i kaliningradzkim. Ważnym odzwierciedleniem procesu pogłębiania współpracy militarnej będzie też scenariusz tegorocznych ćwiczeń Zapad, których aktywna faza planowana jest na 10–16 września br., a do których oba państwa prowadzą obecnie intensywne przygotowania.

Najważniejszym celem integracji z Białorusią w sferze wojskowej jest dla Rosji zwiększenie i utrzymanie kontroli nad tym państwem, w tym zablokowanie jakichkolwiek jego działań zmierzających do rozszerzenia współpracy z państwami NATO. Istotna jest możliwość szybkiego przerzutu wojsk rosyjskich na Białoruś, gdzie w sytuacji eskalacji napięcia bardzo szybko będą mogły uzyskać pełną zdolność bojową, oraz pogłębienie interoperacyjności jednostek obu państw. Sprawowanie wojskowej kontroli nad terytorium Białorusi ułatwi Rosji prowadzenie ewentualnej operacji wojskowej wymierzonej w państwa wschodniej flanki NATO lub Ukrainę. Zabezpiecza to rosyjskie interesy bezpieczeństwa, a jednocześnie jest dodatkowym wyzwaniem dla NATO i Ukrainy, które muszą uwzględniać tę sytuację w swoim planowaniu obronnym.

Współpracę zacieśniają też służby specjalne obu państw. W czerwcu br. o rozpoczęciu wspólnych przedsięwzięć „przeciw destrukcyjnym działaniom Zachodu, mającym na celu destabilizację sytuacji politycznej i społeczno-gospodarczej w przestrzeni Państwa Związkowego” poinformowali szefowie białoruskiego Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego (KGB) i rosyjskiej Służby Wywiadu Zagranicznego (SWR). Publiczne oświadczenie sugeruje, że można spodziewać się podejmowania przez służby obu państw operacji specjalnych na terenie UE, wymierzonych przede wszystkim w mieszkającą tam białoruską diasporę.

Trudności w integracji

Ze względu na odmienny charakter gospodarek największym wyzwaniem dla Rosji i Białorusi będzie wdrożenie postanowień dotyczących integracji gospodarczej. Mimo że białoruskie władze zgodziły się na utworzenie wspólnego kodeksu celnego i podatkowego, co będzie też oznaczało konieczność ujednolicenia sądownictwa w tej sferze, należy się spodziewać, że mogą zwlekać z przyjęciem niezbędnych ustaw wdrażających te porozumienia.

Rosja stara się jednocześnie wykorzystać pogorszenie stosunków Białorusi z państwami UE, w tym przede wszystkim z krajami bałtyckimi, do przejęcia tranzytu białoruskich towarów. W lutym oba państwa podpisały porozumienie o przekierowaniu eksportu części białoruskich produktów ropopochodnych z Litwy i Łotwy do rosyjskich portów w Ust-Łudze i Petersburgu. Umowa ta długoterminowo będzie niekorzystna dla Białorusi, jednak podobnych działań należy się spodziewać w przypadku eksportu soli potasowych, dotychczas sprzedawanych przez port w litewskiej Kłajpedzie.

Poza tym porozumieniem nie doszło jednak do innych znaczących działań w sferze integracji gospodarczej. Przedłużała się też kwestia wypłaty kredytu w wysokości 1 mld dol., który w 2020 r. obiecała Rosja. Pierwszą transzę w wysokości 500 mln dol. Białoruś otrzymała w grudniu ub.r., natomiast drugą – dopiero na początku czerwca br., po rozmowach między Władimirem Putinem a Alaksandrem Łukaszenką w Soczi 29 maja.

Postępująca izolacja Białorusi i brak możliwości współpracy gospodarczej oraz pozyskiwania wsparcia kredytowego z państw zachodnich będą zwiększały białoruską zależność od Rosji. Tym samym Rosji łatwiej będzie żądać od białoruskich władz ustępstw np. w sprawie sprzedaży ważnych dla niej przedsiębiorstw (głównie zbrojeniowych) w zamian za dalsze wsparcie w postaci kredytów i preferencji gospodarczych.

Wnioski i perspektywy

Najważniejszym celem Rosji jest podporządkowanie Białorusi w sferze wojskowej. Umożliwi jej to realizację własnych interesów bezpieczeństwa i będzie zgodne z rosyjskim postrzeganiem świata podzielonego na strefy wpływów.

Rosja, po zagwarantowaniu ściślejszej integracji w sferze wojskowej, wykorzysta postępującą izolację międzynarodową Białorusi do zwiększenia jej zależności również w wymiarach politycznym i gospodarczym. Można zatem spodziewać się wzmocnienia presji na białoruskie władze w kwestii sprzedaży ważnych dla Rosji przedsiębiorstw zbrojeniowych czy petrochemicznych. Rosja będzie też chciała mieć wpływ na ewentualne zmiany ustrojowe na Białorusi. Jej głównym celem może być zagwarantowanie większej pozycji politycznej i swobody działania prorosyjskich organizacji i partii. Jest też wysoce prawdopodobne, że Rosja będzie chciała zapewnić sobie pełny wpływ na obsadę stanowiska prezydenta Białorusi, jeśli Alaksandr Łukaszenka zrezygnuje z pełnienia tej funkcji.

Pogłębienie białorusko-rosyjskiej integracji i wzmocnienie obecności wojskowej Rosji na Białorusi pogorszy sytuację bezpieczeństwa w regionie, a NATO będzie musiało uwzględnić zwiększenie zagrożenia z terytorium Białorusi. Zapowiedź pogłębienia współpracy między służbami specjalnymi obu państw będzie z kolei rodziła dodatkowe wyzwania kontrwywiadowcze dla państw UE, w tym zwłaszcza Polski i Litwy, gdzie mieszka największa diaspora białoruska. Białoruś będzie też przez Rosję wykorzystywana do prowadzenia kampanii dezinformacyjnych (np. w zakresie polityki historycznej), które będą wymierzone w państwa UE, przede wszystkim w Polskę.