Wydanie pierwsze - nakład wyczerpany
Monografia oparta na materiałach archiwalnych.
Książka została nagrodzona w 2003 r. Nagrodą Przeglądu Wschodniego a w 2004 r. zdobyła Nagrodę Klio II stopnia w kategorii monografii naukowych.
Pierwsza od czasów książki Aleksandra Bregmana (Najlepszy Sojusznik Hitlera, Londyn 1958) tak szczegółowa i obszerna monografia na temat stosunków III Rzeszy i Związku Sowieckiego, od momentu zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow aż do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. Pozycja ta została przygotowana w oparciu o solidną bazę źródłową i jest wynikiem wieloletnich badań autora w archiwach niemieckich, rosyjskich oraz w polskim Archiwum Akt Nowych. Uwzględnia ona najnowsze osiągnięcia historiografii rosyjskiej, niemieckiej i polskiej. Publikacja zawiera wiele oryginalnych ustaleń, nowatorskich, odważnych, a czasami kontrowersyjnych tez, pozwalających na zweryfikowanie dotychczasowych poglądów.
Zdaniem autora przesłanki, jakimi kierowali się Hitler i Stalin zawierając układ z 23 sierpnia 1939 r. były odmienne. Dla Hitlera był to wyłącznie manewr taktyczny, który miał doprowadzić do izolacji Polski na arenie międzynarodowej i tym samym nadać przygotowywanej niemieckiej napaœci na to państwo charakter wojny lokalnej. Stalin rozumiał intencje Hitlera, ale pomagając mu zrealizować plan napaœci na Polskę, sowiecki przywódca kierował się innymi względami. Jego celem było obalenie „porządku wersalskiego” w Europie, dzięki czemu Związek Sowiecki mógł odzyskać pozycję międzynarodową, którą przed I wojną światową zajmowała carska Rosja. Dopomagając Hitlerowi wzniecić kolejną wojnę światową przywódca bolszewików stwarzał także warunki dla wybuchu rewolucji światowej.
Autor, w kolejnych rozdziałach wnikliwie analizuje rozwój stosunków niemiecko-sowieckich w latach 1939–1941, współpracę obu stron w zakresie realizacji tajnego protokołu dodatkowego Paktu Ribbentrop-Mołotow. Odrębnie omawiane są aspekty wojskowe. W przeciwieństwie do dotychczasowych interpretacji, autor zwraca uwagę na dużą rolę ministra spraw zagranicznych III Rzeszy Joachima von Ribbentropa w kształtowaniu niemieckiej polityki wobec Rosji. W oparciu o nieznane wczeœniej materiały archiwalne odkrywa kulisy sformułowania przez niego idei zwarcia œcisłego sojuszu wojskowego między III Rzeszą i ZSRS w 1939 r., która ostatecznie została jednak przez Hitlera odrzucona w grudniu 1940 r.
Po upadku Francji w 1940 r. Stalin popełnił błąd w ocenie położenia i możliwoœci Niemiec. W jego przekonaniu Hitler nie mógł rozpocząć wojny z ZSRS przed rozprawą z Imperium Brytyjskim i był skazany na szukanie porozumienia z Moskwą. Stalin, godząc się na dalszą współpracę niemiecko-sowiecką, postawił Hitlerowi warunki, które wynikały z jego dawnego sposobu myœlenia, sprzed wybuchu wojny światowej. Tymczasem sytuacja zasadniczo się zmieniła, gdyż Hitler zdawał sobie sprawę, iż współpraca ze Stalinem za cenę przyznawania ZSRS koncesji w Europie stanowi dla Niemiec pułapkę. Latem 1940 r. obie strony zainicjowały przygotowania do wojny, która w kalkulacjach obu stron miała mieć identyczny – zaczepny i wyprzedzający zamiary przeciwnika charakter.
Erudycja autora i podstawy źródłowe pracy są imponujące. Autor wykorzystał setki dokumentów z archiwów niemieckich, rosyjskich, polskich, brytyjskich i amerykańskich. Z dużym znawstwem porusza zarówno aspekty polityczne, wywiadowcze, jak i wojskowe. Książka, choć jest pozycją naukową, jest napisania przystępnym językiem.
Spis treści:
Wstęp (s. 7)
Rozdział I
Stosunki niemiecko-sowieckie w okresie międzywojennym (s. 55)
Rozdział II
Pakt Ribbentrop-Mołotow w kalkulacjach III Rzeszy i Związku Sowieckiego, 23 sierpnia-28 wrzeœnia 1939 (s. 89)
Rozdział III
Problem wojny powszechnej w stosunkach niemiecko-sowieckich, sierpień 1939-wrzesień 1940 (s. 125)
Rozdział IV
Współpraca sowiecko-niemiecka w rozgraniczaniu "strefy interesów" (s.173)
Rozdział V
III Rzesza i ZSRS wobec państw bałtyckich, sierpień 1939-sierpień 1940 (s. 211)
Rozdział VI
Próby rozszerzenia sowieckiej strefy interesów na Finlandię i stanowisko III Rzeszy (s. 255)
Rozdział VII
Bałkany w stosunkach niemiecko-sowieckich, sierpień 1939-sierpień 1940 (s. 309)
Rozdział VIII
Kryzys współpracy niemiecko-sowieckiej, czerwiec-grudzień 1940 (s. 363)
Rozdział IX
Związek Sowiecki w niemieckim planowaniu operacyjnym w latach 1939-1941 (s. 461)
Rozdział X
III Rzesza w sowieckim planowaniu operacyjnym w latach 1939-1941 (s. 519)
Rozdział XI
Stosunki niemiecko-sowieckie w ostatnich sześciu miesiącach pokoju, grudzień 1940-czerwiec 1941 (s. 581)
Zakończenie (s. 657)
Aneksy (s. 669)
Bibliografia (s. 727)
Summary (s. 781)
Wykaz skrótów (s. 791)
Indeks osób (s. 795)
Wykaz fotografii (s. 817)
Recenzje:
- Bartłomiej Lachowski, Historia w nowym wydaniu, [w:] "Wojska Lądowe", nr 19 (84), 1-15 października 2003, s. 8
- "Przegląd Polityczny", nr 62-63/2003, s. 199
- Maciej Janowski, Noty o książkach, [w:] "Mówią Wieki", nr 12 (grudzień) 2003, s. 64
- Kwartalnik multimedialny "historycy.pl", nr 3-4 (7-8), lipiec-grudzień 2003
- Stalin nie zdążył, [w:] "Rzeczpospolita" z 24-25 kwietnia 2004, s. A11
- R. C. Raack, "The Russian Review", vol. 63, no. 4, October 2004, p. 718
- Anna M. Cienciała [w:] "Zeszyty Historyczne", nr 150/2004, s. 154-170