Dezinformacja jest jednym z istotnych narzędzi działań hybrydowych, stosunkowo tanim i łatwym do wykorzystania, a mogącym przynieść znaczne zyski, jak wywołanie paniki czy wzrost polaryzacji społecznej. Może wpływać na podejmowanie decyzji politycznych z korzyścią dla strony atakującej, m.in. w wyniku błędnych informacji, czy na podważanie zaufania do organów państwa lub sojuszy.

Na działania dezinformacyjne narażeni są wszyscy. Zagadnieniu temu poświęcona została konferencja PISM Dezinformacja czasu wojny – zagrożenia i przeciwdziałanie, zorganizowana 18 stycznia 2023 r. Do dyskusji zaproszono grono wybitnych ekspertów, teoretyków i praktyków, którzy z dezinformacją i jej skutkami walczą na co dzień.

W pierwszym panelu eksperci skoncentrowali się na pokazaniu, jak działają propagandy chińska i rosyjska, w co uderzają i jakie są ich główne linie narracyjne. Analityczki PISM Agnieszka Legucka i Justyna Szczudlik zaprezentowały też „Strategic File” swojego autorstwa pt. Dezinformacja i propaganda Rosji oraz Chin w kontekście wojny na Ukrainie. Najważniejsze wnioski, jakie wypłynęły z tej części konferencji, wskazują, że Rosja i Chiny współpracują ze sobą w sferze propagandy i dezinformacji w związku z wojną na Ukrainie. W przekazach zarówno oficjalnych, jak i w nieoficjalnych ChRL promuje rosyjski przekaz mówiący np. o „ukraińskim kryzysie”, „ukraińskim problemie”. Chiny powielają również rosyjskie tezy o tym, że to Zachód prowokuje Rosję do ewentualnego użycia broni masowego rażenia, dlatego istotne jest uważne czytanie chińskich oświadczeń. Rosja, dyskredytując Ukrainę, liczy na osłabienie politycznego, finansowego, humanitarnego i militarnego poparcia udzielanego jej przez inne państwa. Wykorzystując techniki manipulacyjne, próbuje też uzyskać wpływ na debatę polityczną w Europie i USA, aby wywoływać antyukraińskie nastroje. Obu państwom zależy na osłabieniu Zachodu, głównie USA.

Skuteczność chińskiej i rosyjskiej propagandy zależy od konkretnych odbiorców i uwarunkowań lokalnych. W celu jej zwiększenia Rosja i Chiny starają się różnicować narracje w zależności od społecznych uwarunkowań regionu, do którego jest adresowana. Przekazy propagandowe i dezinformacyjne są kierowane do trzech głównych grup odbiorców: Zachodu, Globalnego Południa i własnych społeczeństw. Na Zachodzie rosyjska dezinformacja na razie odnosi umiarkowane rezultaty, ale wspomagają ją Chiny, promując swój wizerunek jako „neutralnego” partnera, np. w kwestii możliwego odgrywania roli mediatora w rozwiązaniu konfliktu na Ukrainie. Z kolei w regionie Globalnego Południa rosyjska dezinformacja odnosi sukcesy dzięki historycznym skojarzeniom z okresem walki z kolonializmem z czasów ZSRR oraz silnym antyamerykanizmem i antyfrancuskim podejściem części społeczeństw Afryki. Przejawia się to np. w ramach głosowania w ONZ.

W drugim panelu zaproszeni goście skoncentrowali się na odpowiedzi na pytania, jakie są linie narracyjne wymierzone w Polskę, jak radzą sobie z nią organy państwa, w tym Wojsko Polskie, jak walczą z nią Ukraińcy, jakie są sposoby na zapobieganie jej w mediach i jak radzić sobie z nią na co dzień. Wśród najważniejszych wniosków i rekomendacji znalazły się kwestie związane z rozwojem edukacji medialnej i systemu otwartej komunikacji stosowanej przez instytucje państwowe.

Walka informacyjna to wysiłek wszystkich uczestników środowiska informacyjnego, stąd też istotne jest znaczenie edukacji na każdym poziomie, zwłaszcza że dezinformacja i nierzetelne dziennikarstwo zawsze będą istnieć jako narzędzie wpływu społecznego i politycznego. Szczególnie ważna jest również otwarta komunikacja głównie ze strony instytucji państwowych. Tylko aktywna i spójna polityka informacyjna może być skutecznym narzędziem do przeciwstawienia się dezinformacji, tym bardziej że przestrzeń informacyjna nie znosi pustki. Ważnym narzędziem w komunikowaniu społecznym jest też umiejętne wykorzystanie środowisk opiniotwórczych, co w istotnym stopniu poprawiło skuteczność przekazu np. ukraińskich władz zarówno do swojego społeczeństwa, jak i opinii międzynarodowej.

Dla walki z dezinformacją kluczowa jest też budowa systemu szybkiej wymiany informacji zarówno na poziomie międzynarodowym, jak i między poszczególnymi instytucjami państwa. Aby dobrze przeciwdziałać dezinformacji, trzeba mieć także szeroki aparat rozpoznania sytuacji oraz metod i narzędzi, jakie stosuje nasz przeciwnik. Dla poprawy skuteczności komunikowania konieczne jest też działanie na wielu poziomach, m.in. za pośrednictwem tradycyjnych mediów oraz serwisów społecznościowych. W tym kontekście od Ukraińców można się uczyć m.in. efektywności wykorzystania popkultury w komunikowaniu społecznym i mechanizmów działania internetu.

W trzeciej części konferencji paneliści przedstawili, jak z dezinformacją walczą instytucje takie jak UE i NATO, a także jak bardzo poważnie podchodzą do tego zagadnienia. Wskazali, jakie są kompetencje obu instytucji, w czym mogą być pomocne dla państw członkowskich, jak ze sobą współpracują, a czym się różnią. Podkreślili też, że od 2014 r. Unia Europejska i NATO podjęły szereg działań, by przeciwdziałać dezinformacji.

Obie instytucje są zorientowane na zapewnianie świadomości sytuacyjnej, budowę społecznej odporności na dezinformację, ograniczanie swobody działania dezinformatorom (poprzez sankcje i regulacje prawne), a także na rozwijanie współpracy międzynarodowej. W tym celu w strukturach UE i NATO powstały specjalne komórki analityczne zajmujące się rozpoznawaniem operacji informacyjnych (m.in. ze strony Rosji i Chin). Instytucje euroatlantyckie rozwinęły współpracę z sektorem prywatnym (w tym platformami internetowymi) i pozarządowym (np. organizacjami fact-checkingowymi). Realizują także projekty z zakresu komunikacji strategicznej i dyplomacji publicznej, jednak w czasie pokoju nie prowadzą ofensywnych działań w sferze informacyjnej. Od 2017 r. NATO i UE prowadzą również wspólne ćwiczenia i szkolenia w zakresie reagowania na zagrożenia hybrydowe.

Państwa członkowskie różni jednak stopień przygotowania i zaawansowania w dziedzinie zwalczania dezinformacji. Dotyczy to zarówno kwestii organizacyjno-instytucjonalnych, jak i woli politycznej do wymiany informacji i angażowania we wspólne przedsięwzięcia. Zintegrowaniu rozproszonych narzędzi do ochrony państw UE przed manipulacjami informacyjnymi i zewnętrznymi ingerencjami w procesy polityczne ma służyć przyjęcie Foreign Information Manipulation and Interference toolbox. Skuteczność tego mechanizmu będzie jednak zależeć m.in. od wczesnego wykrywania operacji dezinformacyjnych, usprawnienia wymiany informacji między państwami członkowskimi a instytucjami, a także zwiększenia środków finansowych i personelu w strukturach międzynarodowych i krajowych.

Program

 

Otwarcie konferencji:

• Łukasz Kulesa, Kierownik BBA, PISM

 

Panel I:
Rosja i Chiny: dezinformacyjny wymiar taktycznego sojuszu 

– Jakie są cele rosyjskiej i chińskiej dezinformacji?
– Jakimi argumentami posługują się Chiny i Rosja?
– Jak skuteczne są chińskie i rosyjskie kampanie dezinformacyjne dotyczące wojny z  Ukrainą oraz rywalizacji z Zachodem?

Paneliści:

• Alicja Bachulska, European Council on Foreign Relations
• Agnieszka Legucka, PISM
• Michał Marek, Uniwersytet Jagielloński
• Justyna Szczudlik, PISM

Moderator:

• Mateusz Grzeszczuk, podcast „Podróż bez Paszportu”

 

Panel 2:
Dezinformacja czasu wojny i jej zwalczanie – studia przypadków

– Wojna na Ukrainie i kryzys graniczny pokazały, że płynąca z Rosji i Białorusi dezinformacja
   ma potencjał oddziaływania na polskie społeczeństwo.
–  Jakie tematy są najczęściej wykorzystywane?
– Jakie działania podejmuje Wojsko Polskie, aby się przeciwstawić tego rodzaju kampaniom
  informacyjnym?
– Jakie doświadczenie mogą wynieść dziennikarze z wojny na Ukrainie?
– Jak Ukraina radzi sobie z dezinformacją i jakie płyną z tego wnioski dla Polski?
– Jakie są najważniejsze wyzwania w polityce informacyjnej państwa?

Paneliści:

• Kamil Basaj, Prezes Fundacji INFO OPS Polska
• Mjr Przemysław Lipczyński, Oficer Prasowy 18. Dywizji Zmechanizowanej
• Maria Piechowska, PISM
• Michał Potocki, Szef Działu Opinie, „Dziennik Gazeta Prawna”

Moderator:

• Anna Maria Dyner, PISM

 

Panel 3:
Unia Europejska i NATO przeciwko dezinformacji: cele, narzędzia i rezultaty

– Jakie działania UE i NATO podjęły po 2014 r., by skutecznie przeciwdziałać dezinformacji i zwiększyć (instytucjonalną oraz społeczną) odporność państw członkowskich na to zjawisko?
– Jakie są podobieństwa i różnice w strategicznym podejściu UE i NATO do zwalczania dezinformacji?
– Jaki jest podział kompetencji między UE i NATO w zakresie zwalczania manipulacji informacyjnych, a w których obszarach podmioty te ze sobą współpracują?

Paneliści:

• Tomasz Chłoń, Dyrektor Biura Informacji NATO w Moskwie w latach 2017–2020
• Elżbieta Kaca, PISM
• Paweł Kasprzyk, StratCom MSZ RP
• Robert Pszczel, Dyrektor Biura Informacji NATO w Moskwie w latach 2010–2015

Moderator:

• Filip Bryjka, PISM

 

Podsumowanie:

• Marcin Terlikowski, Zastępca Kierownika BBA, PISM