19 kwietnia 2012 Polski Instytut Spraw Międzynarodowych zorganizował seminarium eksperckie zatytułowane: Reducing the role of nuclear weapons in European security: Central and Eastern European perspectives. Seminarium było elementem partnerstwa PISM z Nuclear Security Project.

Celem seminarium było omówienie sposobów dalszego zmniejszenia roli broni jądrowej w polityce odstraszania NATO przy równoczesnym wyjściu naprzeciw potrzebom bezpieczeństwa państw Europy Środkowej i Wschodniej. Do udziału w seminarium zaproszeni zostali czołowi eksperci zajmujący się problematyką bezpieczeństwa z państw Europy Środkowej i Wschodniej, a także wybrani eksperci spoza regionu.

Niektórzy uczestnicy seminarium podkreślali, że mało prawdopodobnym jest, aby status quo dotyczący bazowania w Europie amerykańskiej nie-strategicznej broni jądrowej w Europie był do utrzymania w przyszłości – szczególnie biorąc pod uwagę presję finansową w USA oraz sytuację polityczną w państwach goszczących amerykańską broń. Pojawiały się jednak rozbieżne opinie na temat tego, kiedy zmiany w siłach jądrowych NATO będą konieczne. Mimo tych różnic, wielu uczestników zgadzało się co do tego, że bez spójnego podejścia członków Sojuszu do sposobów dalszej redukcji roli broni jądrowej w Europie, wiarygodność odstraszania NATO może ulec osłabieniu.

Część uczestników podkreślała jednak, że w obecnym środowisku bezpieczeństwa radykalna zmiana w „zestawie” środków obrony i odstraszania NATO nie jest pożądana. Dalsze stacjonowanie amerykańskiej nie-strategicznej broni jądrowej w Europie jest nadal postrzegane jako gwarancja bezpieczeństwa na wypadek zrealizowania się pewnych negatywnych, choć obecnie bardzo mało prawdopodobnych, scenariuszy. Choć „czynnik rosyjski” nadal odgrywa ważną rolę, gdyż Rosja modernizuje swój arsenał taktycznej broni jądrowej i utrzymuje jego funkcję w swojej doktrynie wojskowej, nie jest on jedynym czynnikiem kształtującym podejście państw Europy Środkowej i Wschodniej do kwestii polityki odstraszania NATO. Możliwe wyłonienie się nowego państwa nuklearnego w bliskim sąsiedztwie Sojuszu (jak np. Iranu) oraz negatywne następstwa, jakie może to mieć dla dalszych wysiłków w celu przeciwdziałania proliferacji broni jądrowej również kształtują preferencje państw Europy Środkowej i Wschodniej dotyczące dalszej potrzeby stacjonowania amerykańskiej broni jądrowej w Europie.

Według wielu uczestników, nie ma bezpośredniego związku między redukcją roli broni jądrowej, a wcielaniem w życie planów budowy terytorialnej obrony przeciwrakietowej lub wzmacnianiem tzw. nie-nuklearnych środków odstraszania. Zaznaczono, że implementacja systemu obrony przeciwrakietowej NATO jest uzależniona od wielu czynników, m.in. poziomu zagrożenia rakietowego, kosztów, oraz dostępności sprawdzonych technologii. W związku z tym, że elementy amerykańskiego systemu obrony przeciwrakietowej w Europie (tzw. European Phased Adaptive Approach, EPAA) mogą być przemieszczane do innych regionów, wątpliwości również budzi kwestia, czy w dłuższej perspektywie EPAA może stać się trwałym elementem symbolizującym więź między członkami Sojuszu po obu stronach Atlantyku.

Wielu ekspertów podkreślało rolę konwencjonalnego odstraszania i „widocznych gwarancji bezpieczeństwa” (visible assurances) dla państw Europy Środkowej i Wschodniej.  Rutynowe ćwiczenia wojskowe (testujące w praktyce zdolności realizacji postanowień Artykułu 5 -  obrony terytorialnej), rutynowa aktualizacja planów  ewentualnościowych oraz posiadanie przez państwa NATO zdolności wojskowych umożliwiających dostarczenie wsparcia na wypadek kryzysu wskazywane były jako posiadające szczególne znaczenie dla państw Europy Środkowej i Wschodniej.  Choć zwracano uwagę na wagę inicjatywy Smart Defence, niektórzy uczestnicy zaznaczali, że w najbliższych latach jej wpływ na ogólne zdolności Sojuszu będzie ograniczony. Podejście uczestników seminarium do możliwości wzmocnienia sił konwencjonalnych NATO było w dużej mierze kształtowane przez cięcia w budżetach obronnych europejskich członków NATO, w tym w państw Europy Środkowej i Wschodniej.   

Niektórzy uczestnicy seminarium zwracali uwagę na to, że definiując swoje podejście do kwestii nie-strategicznej broni jądrowej rozmieszczonej w Europie, państwa Europy Środkowej i Wschodniej powinny wykraczać poza własne bezpośrednie interesy bezpieczeństwa. Powinny brać pod uwagę szerszy, globalny kontekst oraz długofalowe korzyści wynikające z kreowania warunków dla osiągnięcia celu świata bez broni jądrowej. Uczestnicy seminarium mieli jednak rozbieżne perspektywy na temat tego czy oraz kiedy cel świata bez broni jądrowej może zostać zrealizowany.

Preferowanym przez państwa Europy Środkowej i Wschodniej podejściem do redukcji broni jądrowej w Europie jest redukcja na zasadzie wzajemnych kroków NATO oraz Rosji dotyczących nie-strategicznych sił jądrowych. Wielu uczestników podkreślało, że NATO potrzebuje strategii dotyczącej sposobów osiągnięcia rosyjskiej wzajemności. Do tej pory również nie jest jasne, czego konkretnie członkowie NATO, włączając w to państwa Europy Środkowej i Wschodniej, oczekują od Rosji (np. czy dążą jedynie do redukcji arsenału rosyjskiego i jego odsunięcia od granic Sojuszu, czy też całkowitej eliminacji rosyjskiej taktycznej broni jądrowej).

Program seminarium

Oprac. Jacek Durkalec
Fot. Jadwiga Winiarska