W dniu 30 października 2013 w bibliotece PISM odbyła się prezentacja tomu Polskie Dokumenty Dyplomatyczne 1941. W dyskusji o polskiej polityce zagranicznej w 1941 roku udział wzięli: prof. Jacek Tebinka (redaktor tomu, Instytut Politologii, Uniwersytet Gdański),  prof. Adam Daniel Rotfeld (b. minister spraw zagranicznych, współprzewodniczący Polsko-Rosyjskiej Grupy do Spraw Trudnych) i prof. Włodzimierz Borodziej (redaktor naczelny serii Polskie Dokumenty Dyplomatyczne, Instytut Historyczny, Uniwersytet Warszawski). Spotkanie otworzyła Beata Wojna - zastępca dyrektora PISM.

Podczas spotkania został wyemitowany siedmiominutowy radziecki film archiwalny z 1941 roku pt.: „Przybycie Generała Sikorskiego do Moskwy”, przedstawiający wizytę premiera RP w ZSRR w grudniu 1941 r.

W czasie prezentacji wiele uwagi poświecono kwestii pomocy jaką polscy dyplomaci udzielali uchodźcom (w tym osobom pochodzenia żydowskiego) znajdującym się na terenie wielu różnych państw. Redaktor tomu podkreślał także wagę dokumentów ilustrujących ewakuację polskich placówek z Grecji i Jugosławii po inwazji niemieckiej na te państwa. Ożywioną dyskusję wywołała kwestia podpisania tzw. układu Sikorski-Majski i będący jej konsekwencją kryzys rządowy (ustąpienie 3 ministrów). Z dużym zainteresowaniem spotkały się także zamieszczone w tomie dokumenty dotyczące Rudolfa Hessa, który w maju 1941 przedostał się samolotem z Niemiec do Wielkiej Brytanii. W pierwszym przesłuchaniu Hessa uczestniczył jako tłumacz Roman Battaglia (urzędnik polskiego konsulatu w Glasgow).

Polityka zagraniczna w 1941 roku

Największy wpływ na polską politykę zagraniczną w roku 1941 wywarła zmieniająca się sytuacja międzynarodowa. Agresja niemiecka na ZSRR z 22 czerwca oraz przystąpienie USA do wojny (będące efektem japońskiego ataku z 7 grudnia) doprowadziły do utworzenia koalicji antyhitlerowskiej i sprawiły, że rok 1941 bywa często nazywany rokiem wojennego przełomu.

Najistotniejszym dla Polski wydarzeniem (mającym wpływ również na sprawy wewnętrzne) było zawarcie tzw. układu Sikorski–Majski, skutkującego unormowaniem stosunków z Kremlem i utworzeniem Armii Polskiej w ZSRR.

Władze polskie zabiegały także o utrzymanie jak najwyższej pozycji wobec sojuszników oraz jak najszerszej sieci placówek dyplomatycznych i konsularnych. Głównym zadaniem polskich przedstawicielstw w owym czasie było bowiem niesienie pomocy polskim uchodźcom (bez względu na ich narodowość), przebywającym nie tylko w Europie, ale również w tak odległych miejscach jak Australia, Japonia czy kraje Ameryki Łacińskiej. Na uwagę zasługują zwłaszcza starania polskiego ambasadora w Tokio Tadeusza Romera, który organizował szeroko zakrojoną pomoc dla uchodźców (m.in. dok. nr 47), a także Henryka Sławika, delegata Rządu do Spraw Uchodźców Polskich na Węgrzech (dok. nr 134), zaopatrującego uciekinierów w odpowiednie dokumenty, co w wielu przypadkach pozwoliło na uratowanie życia obywatelom polskim (głównie pochodzenia żydowskiego). Sławik zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen, a w 1990 roku został pośmiertnie uhonorowany tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata.

Co oczywiste, w kwestii udzielania pomocy polskim obywatelom najwięcej uwagi poświęcono Polakom deportowanym w głąb ZSRR. Podpisanie układu zaowocowało uruchomieniem polskich delegatur w wielu miastach Związku Radzieckiego i w konsekwencji uwolnieniem tysięcy Polaków. W tomie znajdziemy także raport Józefa Czapskiego, który bezskutecznie usiłował natrafić na ślad polskich oficerów z obozów w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie (dok. nr 384), a także list polskiego jeńca – byłego więźnia Starobielska (zał. do dok. nr 103).

Za bardzo ciekawe należy także uznać raporty ewakuacyjne polskich przedstawicieli w Belgradzie i Atenach. Niemiecka agresja na Jugosławię i Grecję sprawiła, że polscy dyplomaci opuszczali zaatakowane państwa w skrajnie dramatycznych okolicznościach (dok. nr 104 i 122).

Ciekawe uzupełnienie tomu stanowi list nowo mianowanego konsula w Brazzaville do ambasadora w Ankarze. Uruchomienie konsulatu w tak egzotycznym miejscu wiązało się z niecodziennymi problemami, takimi jak np. brak polskiego sztandaru, który mógłby zawisnąć na gmachu placówki (dok. nr 291).

Szczególną uwagę należy zwrócić na opublikowane w aneksie do tomu dokumenty ilustrujące zmiany struktury MSZ w 1941 r. W literaturze przedmiotu można bowiem znaleźć nieprecyzyjne informacje na temat organizacji resortu podczas wojny.

Podstawę źródłową tomu stanowią materiały zgromadzone w Instytucie Polskim i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie oraz w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (głównie dostępne w AAN mikrofilmy zbiorów Instytutu Hoovera w Stanford). Ponadto w skład tomu weszły archiwalia Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce oraz nowojorskiego Polskiego Instytutu Naukowego. Cenne uzupełnienie publikacji stanowią materiały przechowywane w The National Archives w Kew. W tomie zamieszczono 407 dokumentów ułożonych w porządku chronologicznym. Poza dokumentami, wstępem i regestami (zawierającymi krótki opis każdego z dokumentów) w skład tomu wchodzą także: wykaz skrótów, aneks ilustrujący m.in. zmiany struktury MSZ oraz indeksy osobowy i rzeczowy, ułatwiające odszukanie potrzebnych informacji.

Informacje o serii Polskie Dokumenty Dyplomatyczne

             W 2005 roku Polski Instytut Spraw Międzynarodowych zainaugurował serię wydawniczą  Polskie Dokumenty Dyplomatyczne, stanowiącą polski odpowiednik takich zagranicznych wydawnictw jak: Foreign Relations of the United States, Documents diplomatiques français czy Documents on British Foreign Policy.

            Dotychczas w ramach serii obejmującej okres 1918–1989 ukazało się 19 tomów dokumentujących zarówno czasy II RP, jak i działania polskich dyplomatów w okresie powojennym.

           Podstawę źródłową serii stanowią dokumenty wytworzone przez polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, ale w skład tomów wchodzą również materiały innej proweniencji – dla okresu międzywojennego są to np. archiwalia wytworzone przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych czy Ministerstwo Spraw Wojskowych (attachaty wojskowe), a dla okresu powojennego – akta wytworzone przez PPR i PZPR oraz materiały Rady Ministrów czy Ministerstwa Handlu Zagranicznego.