Białorusko-rosyjskie ćwiczenia Zapad są organizowane co cztery lata od 2009 r. Każdorazowo dla sił zbrojnych (SZ) obu państw jest to największy sprawdzian stanu gotowości bojowej w danym roku. Manewry są też zakończeniem dwuletniego okresu treningowego i testem dla Regionalnego Zgrupowania Wojsk, w którego skład wchodzą SZ Białorusi i część jednostek rosyjskiego Zachodniego Okręgu Wojskowego (ZOW), m.in. 1. Gwardyjska Armia Pancerna, a którego zadaniem jest obrona Państwa Związkowego Białorusi i Rosji. Ćwiczenia o kryptonimie Zapad od lat wzbudzają napięcia między NATO a Rosją z powodu zarówno scenariuszy manewrów, które zakładają agresję państw Sojuszu na Rosję, jak i testowanych przez Rosję działań z użyciem broni jądrowej w odpowiedzi na atak konwencjonalny.

Działania poprzedzające i towarzyszące

Działania przygotowawcze do manewrów Zapad rozpoczęły się na początku br. W styczniu plan ćwiczeń został zatwierdzony na szczeblu prezydenckim, w lutym odbył się trening sztabowy, w czerwcu Białoruś i Rosja zaczęły przygotowania jednostek, sprzętu oraz poligonów, na których miały się odbyć działania, a w lipcu rozpoczął się przerzut wojsk i uzbrojenia między tymi państwami. Jednocześnie od lutego widoczna była koordynacja mniejszych ćwiczeń prowadzonych przez białoruskie SZ oraz jednostki rosyjskie zlokalizowane głównie w obwodzie kaliningradzkim.

Za element szeroko zakrojonych przygotowań do manewrów Zapad należy też uznać kwietniowe działania rosyjskich SZ przy granicy z Ukrainą i na okupowanym Krymie. Był to ważny test stanu gotowości bojowej jednostek, w tym z Centralnego OW, które są wsparciem dla pozostałych OW, zwłaszcza Zachodniego.

Ćwiczenia zostały poprzedzone serią manewrów o mniejszej skali z udziałem SZ Białorusi i Rosji – w Rosji rozegrano w tym roku „Słowiańskie Braterstwo” (z udziałem Serbii), w Chinach rosyjsko-chińskie „Współdziałanie” – oraz serią ćwiczeń realizowanych przez Organizację Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym (OUBZ) w państwach Azji Centralnej.

Ponadto tuż przed rozpoczęciem Zapadu odbyły się liczne działania jednostek walki radioelektronicznej, logistycznych i zabezpieczenia, które niejednokrotnie były prowadzone jednocześnie i wedle podobnych założeń w obu państwach.

Po raz pierwszy białorusko-rosyjskie ćwiczenia zostały poprzedzone działaniami hybrydowymi prowadzonymi na tak szeroką skalę. Do najważniejszych zaliczyć należy wywołanie przez białoruskie władze kryzysu uchodźczego na granicy z trzema państwami NATO. Posłużył on do eskalacji napięcia w regionie i spowodował wprowadzenie stanów nadzwyczajnych na części terytorium Litwy, Łotwy i Polski. Manewrom towarzyszyła też wroga wobec Polski kampania Białorusi i Rosji dotycząca kwestii historycznych.

Wymiar wojskowy

Wedle danych rosyjskiego Ministerstwa Obrony w manewrach Zapad wzięło udział 200 tys. żołnierzy, 760 jednostek sprzętu wojskowego, 15 okrętów oraz 80 samolotów i śmigłowców. Ćwiczenia te zostały rozegrane na 14 poligonach – 9 zlokalizowanych w Rosji (z czego trzy w obwodzie kaliningradzkim) i 5 znajdujących się na Białorusi (wszystkie w zachodniej części tego państwa) oraz na Morzu Bałtyckim. W części, która odbywała się na Białousi, wzięło udział 12,8 tys. żołnierzy, z czego 2,5 tys. z Rosji i 50 z Kazachstanu. Skala była zatem porównywalna do tej sprzed 4 lat. Kolejna część, rozegrana głównie na terytoriom Rosji, miała zdecydowanie bardziej kompleksowy charakter niż w 2017 r.

Scenariusz zakładał, że trzy państwa określane mianem „zachodnich”, a więc Niaris, Republika Północna i Pomoria (będące de facto Polską, Litwą i Łotwą) najpierw usiłowały wywołać kryzys polityczny w Republice Polesia (Białoruś), a kiedy to się nie udało, rozpoczęły zbrojną agresję przeciw temu państwu, zaczynając od eskalacji napięcia na granicy. Z pomocą Republice Polesia przyszła Federacja Centralna (Rosja), współtworząca z nią Państwo Związkowe.

W pierwszej fazie Rosja i Białoruś ćwiczyły m.in. powstrzymanie uderzenia potencjalnego przeciwnika, obronę manewrową i okrężną oraz osłanianie jednostek broniących się. W drugiej – celem działań było wciągnięcie wrogich wojsk w okrążenie i przejście do kontruderzenia.

W trakcie manewrów bardzo istotną rolę odegrały wojska powietrzno-desantowe (przećwiczono nocny desant) oraz siły powietrzne wykonujące naloty bombowe. Szczególną uwagę zwraca wykorzystanie bombowców strategicznych Tu-95MS, co wskazuje, że scenariusz najprawdopodobniej dopuszczał wykonanie uderzenia nuklearnego zgodnie z rosyjską doktryną jądrową. Najpewniej ćwiczono też precyzyjne ataki na cele położone w głębi terytorium NATO, kluczowe dla przerzutu sił na wschodnią flankę.

Duże znaczenie miało użycie po raz pierwszy w tej skali dronów i amunicji krążącej. Bezzałogowe statki powietrzne były wykorzystywane m.in. do rozpoznawania pola walki, naprowadzania ognia artyleryjskiego oraz zakłócania łączności przeciwnika. W trakcie ćwiczeń nacisk został położony również na obronę powietrzną, wykorzystanie artylerii oraz zabezpieczenie pola walki (logistyka, ewakuacja rannych itd.). Istotne było również wykorzystanie systemów walki radioelektronicznej.

Równolegle z aktywną fazą Zapadu Rosja zorganizowała istotne ćwiczenia w Południowym OW (głównie na okupowanym Krymie) oraz w OW Floty Północnej. Znaczną aktywność prezentowały też rosyjskie jednostki zmechanizowane stacjonujące w Naddniestrzu.

Wnioski dla Polski i NATO

Reakcją NATO na manewry Zapad było prowadzenie wzmożonej obserwacji (głównie lotniczej) terytorium Białorusi i zachodniej Rosji. Państwa członkowskie przeprowadziły ponadto szereg wcześniej zaplanowanych ćwiczeń na wschodniej flance, w tym w basenie Morza Bałtyckiego, które częściowo były odpowiedzią na sygnalizację polityczną i wojskową ze strony Rosji.

Nadając manewrom Zapad kolejny raz dużą skalę i konfrontacyjny charakter, a jednocześnie prowadząc powiązane z nimi manewry na obszarze od Arktyki do Morza Czarnego, Rosja chce zademonstrować, że jest w stanie prowadzić skoordynowane działania w obrębie całego swojego zachodniego kierunku strategicznego. Jednocześnie manewry pokazały rosnącą integrację wojskową Białorusi i Rosji i znaczną interoperacyjność jednostek obu państw, która przewyższa poziom osiągnięty w państwach NATO.

Odzwierciedlając w praktyce rosyjskie doktryny, w tym zwłaszcza wojskową i morską, ćwiczenia Zapad jako głównego przeciwnika w sposób jednoznaczny wskazują NATO. Celem Rosji jest więc zademonstrowanie gotowości do użycia siły w sytuacji, kiedy uzna, że jej żywotne interesy (także związane z sytuacją polityczną i bezpieczeństwa w jej sąsiedztwie) są zagrożone, i wpływanie w ten sposób na wojskowe kalkulacje Sojuszu. Rosja chce także podsycać obawy społeczeństw i elit politycznych państw NATO, sugerując duże ryzyko wybuchu konfliktu, jeśli państwa zachodnie nie zaczną wygaszać napięć z Rosją. Warto też podkreślić, że – w przeciwieństwie do scenariuszy ćwiczeń Sojuszu – Rosja i Białoruś założyły działania zbrojne na terenie przeciwnika oraz użycie przeciw niemu komponentu jądrowego.

Postępy integracji wojskowej Rosji i Białorusi powodują konieczność uaktualnienia planów obrony wschodniej flanki NATO i uznania Białorusi za państwo całkowicie zintegrowane wojskowo z Rosją. Jednym z ważniejszych działań sojuszników powinny być zatem inwestycje w infrastrukturę transportową, która zwiększy mobilność wojsk na wschodniej flance (szczególnie we współpracy z UE). Bardzo istotne będzie również prowadzenie jak największej liczby ćwiczeń, które podniosą interoperacyjność jednostek państw Sojuszu.

NATO będzie musiało ponadto mierzyć się ze wciąż rosnącymi wyzwaniami płynącymi z działań hybrydowych Rosji, w tym z manipulowania środowiskiem informacyjnym. Rosja na bardzo szeroką skalę wykorzystała takie środki w trakcie manewrów Zapad. Sojusz może im przeciwdziałać, budując jednolity przekaz na każdym poziomie politycznym i wojskowym, a także zwiększając aktywność w obszarze komunikacji strategicznej, która pozwoli m.in. na działania wyprzedzające i dominację informacyjną.